लेखांक १२८ : कडीपानी ची कडी परीक्षा व जलमग्न कलहंसेश्वर अर्थात हाफेश्वर
वाजेपूरची बावडी सोडली आणि पुढे तलाव लिंबडी रायसिंगपुरा बुंजर चिखली अशी गावे पार करत कडीपानी या ठिकाणी आलो . हे सर्व आदिवासी क्षेत्र आहे . डोंगराळ प्रदेश ,कठीण माणसं ! मध्ये रायसिंगपुरा या गावामध्ये एक मूर्तिकार भेटला . त्याचे नाव होते नागिनभाई कोदरभाई सिलावट . याने मला चहा पिण्यासाठी घरी बोलावले . चक्क मराठी भाषेमध्ये बोलत होता ! नंतर कळाले की याच्या सौभाग्यवती नंदुरबार जिल्ह्यातल्या असल्यामुळे याला मराठी येत होते . मूर्ती बनवण्यासाठी हा महाराष्ट्र मध्ये फिरलेला होता . तसा हा पूर्वीचा महाराष्ट्राचाच भाग ! नवीन राज्य रचनेमुळे मध्य प्रदेश आणि गुजरातला मिळालेला . पूर्वी गुजरातचा विस्तार मुंबईपर्यंत होता . आता सुद्धा कानबेडा या गावातून मी एक गंमत पाहिली होती आणि तिची नोंद डायरीमध्ये केलेली आहे ! या गावावरून दर पाच मिनिटाला एक विमान उडत होते . साधारण उडाण्याची दिशा पाहिल्यावर माझ्या लक्षात आले की हा बहुतेक मुंबई ते कर्णावती (अहमदाबाद ) हवाई मार्ग आहे . अशा अनेक गमतीशीर गोष्टी परिक्रमेमध्ये दिसायच्या . लिहून ठेवल्या तेवढ्या लक्षात राहतात . बाकीच्या हळूहळू विस्मरणात जातात . रायसिंग पुरा गावामध्ये एक जैन मंदिर नुकतेच बांधून झालेले दिसत होते .
हा सगळा उंच सखल टेकड्यांचा भाग होता . त्यामुळे कधी चढ तर कधी उतार असे चालत राहिलो आणि कडी पाणी गावात आलो . कडी पाणी हे गुजरात राज्यातील शेवटचे गाव . इथून पुढे मध्य प्रदेश सुरू होतो . येथे जीएमडीसी अर्थात गुजरात मिनरल डेव्हलपमेंट कार्पोरेशन ची आस्थापना आणि शाळा होती . मी निळकंठ मंदिरात पोचलो तेव्हा अंधारून आले होते . मंदिर उंचा वरती होते . बाहेर झाडे वगैरे लावलेली होती . पायऱ्या चढून वर गेल्यावर मुख्य सभामंडप होता . उजव्या बाजूला स्वयंपाकाची खोली आणि पाण्याची टाकी होती . डावीकडे साधूची राहण्याची व्यवस्था होती . समोर महादेव होते . डावीकडे बसण्यासाठी एक मोठा कट्टा केलेला होता . मंदिरामध्ये मी गेलो तेव्हा एकटाच होतो . नर्मदे हर असा मी पुकारा केला . त्याबरोबर एक गोरे पान व थोडेसे स्थूल असलेले महंत बाहेर आले . यांनी पांढरी शुभ्र दाढी भरपूर वाढवली होती . केस कापून चुपून बांधलेले होते . एकही केस मोकळा उडत नव्हता . याचा अर्थ त्यांनी बांधण्यासाठी बरेच कष्ट घेतले होते . कपाळाला गंध वगैरे व्यवस्थित आकारात लावलेले होते . कपडे पण स्वच्छ होते . एकंदरीत या साधूंना चांगले राहण्याची आवड आहे असे लक्षात येत होते . महंत दिसायला तर टीव्ही मालिकेतल्या साधू सारखे होते परंतु तुलनेने अगत्य कमी वाटले . मुळात या भागात फारसे परिक्रमा वासी येत नाहीत . तसेच हे बहुतांश आदिवासी क्षेत्र असल्यामुळे इतर गावांसारखे भगत इकडे दिसत नाहीत . भगत म्हणजे गावातील प्रतिष्ठित भक्त मंडळी जी त्या आश्रमाशी विविध कारणाने जोडली गेलेली असतात . कारण काहीही असो परंतु साधू माझ्याशी बोलायचं टाळत होते . मी त्यांना विचारले "हम आज यहा आसन लगा सकते है क्या महाराज ? " साधू माझ्यावर ओरडला , " तो क्या आगे जंगल मे जाओगे ? " " पता नही महाराज । आपकी जैसी आग्या हो वैसा करेंगे । " महत्त्व दिल्यावर साधू थोडेसे खुलले . " गांजा पिते हो ? " साधने तारपट्टीतल्या आपल्या आवाजात मला विचारले . "नही भगवन् " मी उत्तरलो . "बिडी सिगरेट ? " "ना " " तमाखू तो खाते होगे " " नही प्रभू " प्रत्येक प्रश्नाला साधूचा आवाज आणि क्रोध चढत चालला आहे असे मला जाणवले . "नशा पाणी नही करते मतलब " "जी महाराज । बिलकुल नाही करते । " " तो जिंदगी में करते क्या हो ? " चिडून साधूने मला विचारले . मला या प्रश्नाचा अर्थच कळला नाही ! बहुतेक नशा पाणी न करणारा मनुष्य आयुष्याचा आनंद घेत नाही असे त्यांना म्हणायचे होते . "बहुत कुछ करते है महाराज । जसे अभी नर्मदा परिक्रमा कर रहे है । "माझ्या या उत्तरामुळे साधू खुश व्हायच्या ऐवजी भडकले . "दम नही मारते और बोलते हो बहुत कुछ कर रहा हू ।जिंदगी में क्या देखा है तुमने । अरे जो दम के साथ छुटे ना वही दम है ! " असे म्हणत त्या दमेकरी साधूने खोकत खोकत चिलीम पेटवली . एकंदर प्रकार माझ्या लक्षात आला . जे गांजा पिणारे परिक्रमा वासी असतात त्यांना वाटेतील भगत मंडळी चक्क गांजा सुद्धा पुरवतात . कारण मध्यप्रदेश मध्ये गांजा पिणाऱ्या लोकांचे प्रमाण खूप आहे . काही परिक्रमावासी तर केवळ गांजा गोळा करण्यासाठी परिक्रमा करतात . असे परिक्रमावासी गांजाचे व्यसन असलेल्या महंत मंडळींना हवे असतात . त्यांच्याकडून मोठ्या प्रमाणात गांजा यांना मिळतो . फुकट मिळतो . माझ्याकडून काहीच प्राप्ती होणार नाही हे लक्षात आल्यामुळे साधूला माझा राग आला होता . प्रचंड खोकत असूनही आणि दम्याची उबळ आलेली असूनही महाराज गांजा ओढत राहिले . मी माझी आन्हिके आटोपून घेतली आणि पूजा वगैरे करून मंदिरामध्ये शांत बसून राहिलो . खरे तर या मंदिरामध्ये महादेवाची भजने स्तोत्रे म्हणायची मला खूप इच्छा होती परंतु गांजाडे साधू खूप लवकर चिडतात . त्यामुळे मी शिवमानसपूजा केली . साधू काही भोजन प्रसादाचे नाव काढेना . मी त्याच्याजवळ बसून पुढच्या भागाची माहिती त्याला विचारत होतो . परंतु हा एकाही प्रश्नाचे उत्तर देत नव्हता . गांजा एके गांजा ! व्यसनामध्ये पूर्णपणे डुबलेला असा तो मला वाटला . मी शांतपणे बसून राहिलो . साधारण रात्री नऊ वाजण्याच्या सुमारास साधूला काय वाटले कुणास ठाऊक , मला म्हणाले , " भोजन पाओगे ? " " जो आप कहे स्वामीजी " मी म्हणालो . "मै तो कह रहा हू गांजा पिलो । और तुम मना कर रहे हो । फिर काय को बकर करता है ? " साधूच्या बोलण्यात तथ्य होते . मी केवळ वरवर त्यांच्याकडे सौजन्य दाखवतो आहे हे त्यांच्याही लक्षात आले होते . मनोमन पाहायला गेले तर मला त्यांचे वागणे आवडलेले नव्हते . तसाही असला तरी शेवटी तो साधू होता . त्यामुळे माणसे ओळखण्याची कला त्याला प्राप्त होती . "एक काम कर ना । अंदर जाओ । दोपहर का भोग लगा हुआ पडा है । वह पा लेना । " मला आनंद झाला ! कारण खरंच खूप भूक लागली होती . मी आतल्या स्वयंपाक घरात गेलो . तिथे फक्त एक चुल होती . एक ताट झाकून ठेवले होते . उघडून पाहिले तर त्याच्यामध्ये पाच पेढ्याच्या आकाराचे गक्कड , चमचाभर भरीत , थोडासा भात आणि थोडीशी आमटी असे अन्न होते .
या भागातील लहान मुले सुद्धा याच्यापेक्षा दुप्पट आहार करतात . परंतु अन्न हे पूर्णब्रह्म आहे असे स्वतःला समजून सांगत मी खाली बसलो . अन्नाचा नैवेद्य दाखवला . आणि नेहमीप्रमाणे श्लोक म्हणून " या स्वामी जेवायला . ये नर्मदा माईजेवायला " असे म्हणालो . थंडगार भातामध्ये हात घातला . मला असा भास झाला की भात खूप चिकट आहे . त्यात मी आमटी ओतू लागलो . जेवताना शक्यतो मी डोळे मिटून जेवायचो . पहिला घास तोंडात घातला मात्र तो तोंडातच फिरला ! काहीतरी खराब झाले होते ! घास तोंडात तसाच धरून मी खाली पाहिले . माझ्या चारही बोटातून तारा निघत होत्या . आमटीत बोट घालून पाहिले तर तिच्यातूनही तार निघत होती . भातही चिकट झाला होता . भरीत पाहिले तेही खराब झाले होते . गक्कड तेवढे चांगले होते . इतक्यात साधू बाहेरून ओरडला "मिला के नही है प्रशाद ? " "प्रसाद ? अरे होय की ! हा तर महादेवांचा प्रसाद आहे ! नर्मदा मैया चा प्रसाद आहे ! कसा का असेना ! ग्रहण केलाच पाहिजे ! " मी मनाशी बोललो आणि तोंडातल्या तोंडात फिरणारा तो तोंडातला ओशट घास गिळत साधूना म्हणालो "हा महाराज मिल गया । "
नर्मदा मैया पदोपदी माझे चोचले पुरवत होती . ज्या दिवशी जे हवे ते मला भरपेट खायला घालत होती . त्यावेळी मी कधी तिचे आभार मानत नसेन तर आज हे तिकडच्या भाषेमध्ये "बासी अन्न " मिळाल्यावर तक्रार तरी कशाला करायची ? आणि थोड्याच वेळापूर्वी मी स्वतःला अन्न हे पूर्णब्रह्म आहे वगैरे समजून सांगत होतो . मग जर पूर्णब्रह्म स्वरूप माझ्यासमोर प्रकट झालेले असेल तर ते कसे का असेना त्याचा स्वीकार करायला नको का ? खाणारा देखील ब्रह्म ! खातो आहे ते देखील ब्रह्म ! खाण्याची क्रिया देखील ब्रह्म ! सगळेच ब्रह्म ! आ हा हा! काय ती अवस्था ! काय तो आनंद ! मला अन्नाची चव कळायचे बंद झाले ! कारण मीच खाणारा ! मीच अन्न ! आणि मीच चव ! माझे जेवण कधी पूर्ण झाले मलाच कळले नाही ! तृप्तीचा ढेकर आला ! नर्मदा मैया तृप्त झाली ! जोपर्यंत परिक्रमावासी जेवत नाही तोपर्यंत ती देखील उपाशी राहते ! प्रत्येक परिक्रमावासी जेवल्यावरच ती तृप्त होते ! मी ताट धुवून ठेवले . आणि बाहेर येऊन आसनावर बसलो . साधने विचारले "भरले का पोट ? " "हो स्वामीजी ! खरंच पोट भरलं ! " आणि यावेळी माझे बोलणे मनापासून आहे हे साधूने देखील ओळखले . अन्न हे पूर्णब्रह्म आहे ! त्याला कधीच नावे ठेवू नयेत ! आपल्याला लहानपणापासून जसे अन्न खायची सवय लावली जाते तसे अन्न हळूहळू सवयीमुळे आवडू लागते . जन्मतः आपण कुठलीही आवड निवड घेऊन जन्माला येत नाही . शूल पाणीच्या झाडीमध्ये लोकांना फक्त बाजरीची भाकरी आणि तिखटाचा गोळा खायला मिळतो . तिथली एक जात सर्व लहान मुले तिखटाचा गोळा आरामात खातात . शहरातील मुलांसारखी नाटके करत नाहीत . एक वर्ष पूर्ण होण्याच्या आधीच तिथली बालके मिरची खाऊ लागतात हे मी स्वतः पाहिलेले आहे ! याचाच अर्थ एकदा पोटामध्ये भूक लागली की वरून कुठलेही अन्न आहुती स्वरूपात टाकले की स्वाहा होते ! कारण मुळात उदरभरण नोहे जाणिजे यज्ञकर्म ! आपल्या पोटामध्ये एक मोठा यज्ञ पेटलेला आहे ! त्या यज्ञातील आहुती म्हणून आपण अन्नाचे घास टाकतो आहोत !
अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः। प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम्।।
असे भगवंत भगवद्गीतेत सांगतात . अर्थात मीच प्रत्येक जीवाच्या पोटामध्ये वैश्वानर नामक अग्नीच्या रूपाने अन्नाचे पचन करतो आणि ग्रहण करतो . त्यामुळे अन्नाला कधीच नावे ठेवू नयेत . हे चांगले आहे ते वाईट आहे असे अन्नाच्या बाबतीत कधीच म्हणू नये . अन्न हे पूर्णब्रह्म आहे . तुमच्यासाठी एखादे अन्न खराब झालेले असले तरी अन्य जीव ते खात असतात . याचाच अर्थ ते अन्न अन्नच असते . केवळ तुमची आवड निवड वेगळी असल्यामुळे तुम्ही त्याला नाव ठेवता . किंबहुना आवड निवड असते म्हणून तुम्हाला नावे ठेवायला सुचते . असे कधीच करू नये . जे पानात पडेल ते मुकाट्याने खावे !अन्नाच्या बाबतीत कसली आली आहे आवड किंवा निवड ? जे अन्नपूर्णा माता देईल ते प्रसाद म्हणून ग्रहण करावे ! अन्नाची स्तुती किंवा निंदा होऊ नये म्हणूनच बहुतेक आपले पूर्वज भोजन करताना मौनव्रत पाळायचे . जेवताना बोलूच नये . कारण त्यामुळे पोटामध्ये अतिरिक्त हवा शिरते. अन्नग्रहण चालू असताना आपले आतडे म्हणजे त्याचे मुख उघडे पडलेले असते . अशावेळी बाहेरून हवा आत जाणे हिताचे नसते . आणि मुख्य म्हणजे प्रत्येक घासावर एकाग्रतेने लक्ष देऊन घडावयाचे चिंतन घडत नाही . मग जेवताना काय करावे ? ते तुकाराम महाराजांनी सांगून ठेवले आहे . "रामनाम ग्रासो ग्रासी । तो जेवीलाची उपवासी ॥ " अर्थात जो मनुष्य प्रत्येक घासाला रामनाम घेतो त्याने भरपेट जेवण केले तरी त्याला उपवासाचे फळ प्राप्त होते ! कारण तो उपाशीच राहतो ! आणि त्याच्या त्या अन्नाचा स्वीकार साक्षात परमेश्वर करत असतो !आणि मग तोच जगण्यासाठी लागणारे बळ थेट अशा नाम साधकाला पुरवतो ! वदनी कवळ घेता नाम घ्या श्रीहरीचे हे त्यासाठी सांगितले आहे . एकदा अन्नाला परब्रह्म मानून ते ग्रहण गेले की त्यातला कुठलाही दोष आपल्याला लागत नाही हे मला नर्मदा परिक्रमे शिकवले ! माहेश्वरी किंवा मारवाडी लोक ज्याप्रमाणे जेवण झाल्यावर ताटामध्ये पाणी टाकून ताट स्वच्छ करून ते पाणी पितात तसेच मी संपूर्ण परिक्रमेमध्ये करत होतो . हेतू इतकाच होता की मला प्रसाद म्हणून देण्यात आलेल्या अन्नाचा एक कणही वाया गेला नाही पाहिजे . आजही मी ते केले . आणि खरोखरच वरवर पाहता कदान्न असले तरीदेखील ते ग्रहण केल्यावर मला मिष्टान्न भोजनाचा आनंद मिळाला होता ! नर्मदा मातेने बहुतेक माझी परीक्षा पाहिली होती . कारण नर्मदा खंडामध्ये कुठलाही साधू कधीही स्वप्नात देखील परिक्रमा वाशीला असे अन्न देऊ शकत नाही . ही नर्मदा मातेची अगम्य लीला होती . तिला बहुतेक पाहायचे होते की आपला मुलगा अन्नाच्या बाबतीत कितपत आसक्त आहे ? बाहेर येऊन बसलो आणि थोड्याच वेळात दोन परिक्रमा वासी तिथे आले . एक मंगलोरचा विजयकुमार होता आणि दुसरे मला सकाळी भेटलेले " जय भीम ,नर्मदे हर" म्हणणारे दलित परिक्रमावासी आजोबा होते . यातील आजोबा गांजा प्यायचे . म्हणजे घरी पीत नव्हते . परंतु परिक्रमेत कोणी दिला तर नाही म्हणत नव्हते . त्यामुळे साधू सोबत बसून थोडा वेळ त्यांनी गांजा ओढला . आणि मग साधू त्या दोघांसाठी स्वयंपाक करायला आत मध्ये गेले ! दोघांसाठी त्यांनी गरमागरम वाफाळलेला भात आणि पिठले केले ! माझ्यासमोरच दोघे जेवायला बसले . याचा स्पष्ट अर्थ असा होता की साधूला अन्न बनविण्याचा कंटाळा नव्हता . तर केवळ नर्मदा मातेला माझी परीक्षा घ्यायची होती ! साधु महाराजांना जर मी सांगितले असते की अन्न खराब आहे तर त्यांनी नक्कीच मला नवीन बनवून दिले असते . परंतु नर्मदा मातेची अगम्य लीला अशी होती की त्यांना देखील गांजा पिण्याची बुद्धी दिली आणि माझी इकडे परीक्षा घेतली ! असो . विजयकुमार माझ्या एका मित्रासारखा दिसायचा . कोल्हापूर जवळ वेंगरूळ नावाचे छोटेसे गाव आहे . गारगोटीच्या जवळ भुदरगड रांगणा किल्ल्यांच्या कुशीमध्ये हे गाव वसलेले आहे . इथे माझे एक मित्र नितीन काका जोशी म्हणून राहतात . त्यांनी आपली अडीच एकर जमीन दान करून एक शस्त्र शास्त्र विद्या शिकवणारे गुरुकुल उभे केले आहे . हे गुरुकुल ज्यांच्या स्वप्नातील विश्व होते ते माझे मित्र श्री लखन जाधव गुरुजी म्हणून एक तरुण आहेत . सव्यसाची गुरुकुलम नावाची संस्था ते चालवतात . हा विजयकुमार म्हणजे अगदी त्या लखन गुरुजींची झेरॉक्स कॉपी आहे असे मला वाटायचे . मी त्यांना हे सांगितले . त्यांना लखन गुरुजींचा फोटो बघायचा होता . त्यांचे शस्त्र चालवतानाचे अनेक व्हिडिओ युट्युब वर आहेत . आणि विजयकुमार फोन वापरायचा . त्यामुळे त्याच्या फोनवर मी ते व्हिडिओ शोधले . गंमत म्हणजे त्यांचा क्रमांक लिहिलेला होता . मी लगेचच त्यांना फोन लावला . नंतर व्हिडिओ कॉल लावला . आणि सुमारे दोन अडीच तास आम्ही मनसोक्त बोललो ! खूप वर्षांनी आमची भेट होत होती . रामनवमीला लखन गुरुजींना पुत्र प्राप्ति झाली होती . मोठीच आनंदवार्ता होती . जी माणसे समाजासाठी काहीतरी जबरदस्त काम करत आहेत अशा माणसांची पिढी पुढे वाढणे अतिशय आवश्यक असते . त्यांची जीन्स टिकून राहणे मानवी समाजाच्या हितासाठी आवश्यक असते . कारण गुरूकडून शिष्याला किती जरी ज्ञान प्राप्त झाले तरी जन्मतः आलेली जीन्स अर्थात गुणसूत्रे आपले गुण योग्य वेळी दाखवतातच ! श्रीकांत हा लखन गुरुजींचा पट्टा शिष्य आहे त्याच्याशी देखील बोललो . नितीन काका जोशी यांच्याशी देखील बोललो . सर्वांनाच खूप आनंद झाला ! हे सर्व माझे ध्येय मित्र ! अर्थात आम्ही सर्वजण एकाच ध्येयाने प्रेरित झालेली माणसे ! त्यामुळे घरी फोन लावून चिंता करणाऱ्या घरातल्या नातवकांशी बोलणे वेगळे आणि हा हृद्य संवाद वेगळा . आमच्या संभाषणामध्ये एकही इकडचा तिकडचा विषय आला नाही . जे आमचे नेहमीचे बोलायचे विषय आहेत त्याच विषयावर आम्ही बोललो . आजही माझा फोनचा वापर असाच आहे . माझा कुठलाही फोन कॉल पंधरा ते वीस सेकंदाच्या पुढे चालत नाही . अगदीच महत्त्वाचा विषय असेल तर काही काळ अधिक बोलतो इतकेच . अन्यथा पाल्हाळ लावून बडबड फोनवर करणे यासारखा वेळेचा अपव्यय नाही असे मला फार वाटते . त्या अडीच तासामध्ये दोन अडीच वर्षातले राहिलेले सगळे विषय आम्ही संपवून टाकले . विजयकुमार देखील लखन गुरुजींशी बोलला . आणि त्यानंतर मी शांतपणे निद्रादेवीच्या कुशीमध्ये शिरलो .
या सर्वांशी बोलल्यावर शांतपणे झोपी गेलो . सकाळी लवकर उठून सर्व आटोपले आणि हाफेश्वराकडे प्रयाण ठेवले . समोर उगवणारा सूर्य दिसत होता . आणि वरती मात्र ढगांची दाटी चालली होती ! अचानक पावसाने हजेरी लावली ! अतिशय अप्रतिम दृश्य होते ! समोरून सूर्याची कोवळी उने ! डोक्यावर काळेभोर ढग ! आणि रिमझिम पाऊस ! आजूबाजूला डोंगरच डोंगर ! कधी चढ कधी उतार ! सरळ रस्ता नावाला सुद्धा नाही ! संपूर्ण आदिवासी क्षेत्र होते . आदिवासी लोक स्वभावाने थोडेसे आत्ममग्न असतात . मध्यप्रदेशातील लोक जसे आपण होऊन येऊन आपल्याशी बोलतात तसे इथे कोणी बोलत नाही . थोडेसे लाजाळू किंवा बुजऱ्या स्वभावाचे लोक असतात . तुम्ही काही विचारले तर उत्तर नक्की मिळते . परंतु आपण होऊन कोणी बोलायला शक्यतो येत नाही . मध्ये एक मोठा जलप्रकल्प पाहिला . इथे पाण्याच्या दोन मोठ्या टाक्या होत्या . टाक्या प्रचंड खोल होत्या . आणि जिना वरून कोणीही वर जाऊ शकेल अशी अवस्था होती . सुरक्षिततेसाठी काहीतरी करणे आवश्यक होते असे वाटले . इथे फारसे कोणी जात नसावे . मी मात्र प्रकल्पाच्या भिंतीवर चढून पाण्याच्या दोन्ही टाक्या पाहिल्या !
चालत चालत नवीन हाफेश्वर गाठले . नवीन हाफेश्वर म्हणजे हाफेश्वराचे पुनर्स्थापित केलेले मंदिर आहे . जुने मंदिर जलमग्न आहे . धरणाचे पाणी फार जास्त उतरले तर त्याचा कळस दिसतो . अन्यथा कायम त्या मंदिराच्या वर कित्येक फूट पाणी राहते . मूळ मंदिर अजूनही सरदार सरोवर धरणाच्या जलाशयामध्ये सुरक्षित आहे .नवीन मंदिर अतिशय सुंदर आहे .इथे स्वच्छता खूप आहे . रोज मंदिर धुतले जाते . मोठ्या प्रमाणात सेवेकरी देखील आहेत . इथली व्यवस्था बघणारे नर्मदा दास नावाचे उडिया बाबा होते . मी गेल्या गेल्या यांच्याशी बोलण्याचा प्रयत्न केला . परंतु त्यांनी अत्यंत तुसडेपणाने आणि तुच्छ वागणूक देत मला हाकलून लावले . त्यांना परिक्रमावाशींशी बोलण्यात जरा देखील स्वारस्य नव्हते असे मला जाणवले . नर्मदा खंडाविषयी त्यांना अत्यल्प माहिती होती किंवा जी काही माहिती होती ती देण्याची इच्छा अजिबात नव्हती . मी तिथल्या वास्तव्यामध्ये अनेक वेळा त्यांच्याशी बोलण्याचा प्रयत्न केला . शेवटी ते माझ्यावर फारच भडकले . ते अत्यंत व असमाधानी आणि दुःखी आहेत असे मला स्पष्टपणे दिसत होते .परंतु त्यांच्या दुःखाचे मूळ काही कळाले नाही . मला तो बाबा फार उलटे पालटे बोलला ! हरियाणवी साधू देखील इथे पोहोचला होता . त्याचा देखील त्यांनी विनाकारण पाणउतारा केला . तो देखील मूग गिळून शांत राहिला . या आश्रमातले सर्वच सेवेकरी या साधूला घाबरतात असे माझ्या लक्षात आले . कारण तो कोणाशीच आनंदाने प्रेमाने बोलत नव्हता . साधू असे अजिबात नसतात . सेवकांशी बोलल्यावर लक्षात आले की हा मनुष्य पहिल्यापासून असाच आहे . सर्व ग्रामस्थ खाजगी मध्ये या बाबाला शिव्या घालतात असे मला सांगण्यात आले . आणि स्थानिक परिक्रमावासींशी कधी खोटे बोलणार नाहीत .मी त्या साधूला उलटून काहीच बोललो नाही . फक्त मनातल्या मनात नर्मदा मातेला सांगितले की बघ बाई कसे काय वागणे आहे यांचे ते ! इथे इश्राम नावाचा एक सेवेकरी होता . तरुण होता . त्याला जेव्हा मी माझा काठाने जाण्याचा संकल्प सांगितला तेव्हा त्याने मला सांगितले की निश्चिंत रहा काठाने मार्ग नक्की आहे ! मी उडिया साधूला काठावरून जाण्याचा मार्ग आहे का हेच तर विचारत होतो . परंतु त्यांना या प्रश्नाचा फार राग आला . मी काय इथे तुझ्या प्रश्नांची उत्तरे द्यायला बसलो आहे काय ?वगैरे ते माझ्यावर ओरडले .व्यक्ती कशी आहे हे लक्षात आल्यावर मी त्यांचा नाद सोडून दिला . इश्रामने मात्र मला संपूर्ण नकाशा गुगल नकाशावर दाखवला . आज मी तुम्हाला जागोजागी नकाशे जोडून दाखवत आहे परंतु परिक्रमे दरम्यान मला फार कमी वेळा असा नकाशा पाहायला मिळाला होता . मैय्या नेईल त्या मार्गाने आणि मैया सुचवेल त्या पद्धतीने मी चालत होतो .
इथे शांती पुजारी म्हणून जो पुजारी होता तो खूपच प्रेमळ होता . नावाप्रमाणे शांत आणि प्रेमळ स्वभावाचा असल्यामुळे तो सर्वांनाच आवडायचा . परिक्रमावासींशी तो अतिशय नम्रपणे बोलायचा . साधू महाराजांशी बोलल्यावर लोकांना आलेला राग या सर्व सेवेकरी मंडळींना भेटले की शांत व्हायचा . विशेषतः मराठी लोकांबद्दल या महाराजांच्या मनात विशेष अढी आहे असे मला जाणवले . परिक्रमे ला जाणाऱ्या मराठी माणसांनी या गोष्टीचा आवर्जून विचार करावा असे सांगावेसे वाटते . इथे देवा नावाचा एक कार्यकर्ता होता . हा देखील खूप जुना होता ! त्याला या भागातील सर्वच रस्ते माहिती होते ! माझी काठाने चालण्याची इच्छा आहे हे पाहिल्यावर त्याने मला संपूर्ण मार्ग समजावून सांगितला . या सर्वच सेवेकरी लोकांनी मला अतिशय प्रेम व आदर दिला . इश्राम मला म्हणाला , " मी तुम्हाला जुने हाफेश्वराचे मंदिर दाखवून आणतो चला ! " "परंतु ते तर जलमग्न झाले आहे ना ? " मी अल्पमती पणाने विचारले . त्याने सांगितले की मंदिर जरी पाण्यामध्ये बुडालेले असले तरी सध्या पाण्याची पातळी उतरली आहे . आपले नशीब चांगले असेल तर मंदिराचा कळस दिसू शकेल . आम्ही दोघे साधारण एक किलोमीटर चालत नर्मदा मातेच्या काठावर आलो ! समोर एक मोठी उपसा विहीर होती . तिचे लोखंडी खांब मैय्या मध्ये खोल गेलेले दिसत होते . सर्वत्र तासले गेलेले उभे दगडी कडे होते . दगड अखंड नसून तुकड्या तुकड्यांचा होता . इथे काही नावा उभ्या होत्या व काही नावा समोरच्या तटावर जायला निघाल्या होत्या . काठावर बऱ्यापैकी लोक होते . सेवेकरी मला म्हणाला की आपण अशा ठिकाणी जाऊ तिथे कोणीच नसते . तिथून आपल्याला हाफेश्वराचे मंदिर देखील जवळ आहे आणि तुमचे स्नान देखील छान पैकी होईल ! आणि एका टेकडीला वळसा मारून तो मला एका दरी पाशी घेऊन आला . म्हणजे आता जरी मला तो छोटासा डोंगर आणि समोर पाणीच पाणी दिसत असले तरी इथे खाली खोल दरी आहे हे डोंगरांची रचना पाहून लक्षात येत होते . इथे मी बराच वेळ मनसोक्त स्नान केले ! पाण्यातून बाहेर आल्यावर मला इथे भरपूर मगरी आहेत हे सांगण्यात आले ! पाण्यात असेपर्यंत कोणी मगरीचे नाव काढत नाही ! मगर परिक्रमावासींना काही करत नाही याची जणू काही त्यांना खात्री असते ! इश्राम कडे मोबाईल होता . त्याने यावेळी काही फोटो काढले . आणि नंतर माझ्या मित्राच्या क्रमांक पाठवून दिले .
सकाळचे साधारण साडेनऊ दहा वाजले होते . मी लवकर पोहोचल्यामुळे अजून पूर्ण दिवस माझ्या हातात होता . आणि इथे मुक्काम करण्याचे निश्चित झाले होते . त्यामुळे काहीच गडबड नव्हती ! मी बराच वेळ त्या जागेवर स्नानाचा मनसोक्त आनंद घेतला ! इथे एका टेकडीच्या उतारावर मी स्नानासाठी उभा होतो . एक पाऊल पुढे टाकले की खोली पाच फूट वाढत होती ! पोहण्याची परवानगी नसल्यामुळे मी छाती एवढे पाणी येईल अशा ठिकाणी उभा राहून नर्मदा मातेच्या कृपेचा अनुभव घेत राहिलो !
मनसोक्त स्नान आटोपल्यावर आम्ही पुन्हा मंदिरात आलो . जुनी हाफेश्वराची पिंड जागेवरून अजिबात हलली नाही . त्यामुळे इथे नवीन पिंड स्थापन करण्यात आली आहे . परंतु जुन्या मंदिरातील एक पिंड मात्र इथे आणली आहे जिच्याबरोबर एक वडाचे झाड देखील आलेले आहे जे मातीशिवाय वाढलेले आहे ! आजही ते मातीशिवाय वाढतेच आहे ! लोक त्याचे दर्शन अवश्य घेतात कारण जुन्या मंदिरातील तेवढी एकच गोष्ट इथे आणता आली आहे ! मंदिर फारच सुंदर आहे . परिसर भव्यदिव्य आहे . सरकारने भरपूर खर्च करून सर्व काही उभे करून दिले आहे .
हांफेश्वर या नावाचा इतिहास मोठा मजेशीर आहे . हे मंदिर डोंगरामध्ये वसलेले आहे . मी जुन्या मंदिराबद्दल बोलतो आहे बरं का ! तर पूर्वी परिक्रमावासी जेव्हा इथे यायचे तेव्हा हा डोंगर आणि त्याची अतिशय कठीण अशी चढण चढून येताना त्यांना दम लागायचा ! हिंदीमध्ये याला हाफना असं म्हणतात . हाफते हांफते परिक्रमावासी यहा आते थे इसलिये इसका नाम हाफेश्वर पडा ! नाहीतर तसे या महादेवाचे नाव कलहंसेश्वर असे आहे ! आहे की नाही गंमत ! आणि आता हेच मंदिर आपल्या पातळीच्या कित्येक फूट खोल गेलेले आहे !
या परिसराची काही संग्रहित छायाचित्रे आता आपण पाहूयात .
पाणी उतरले की असे दृश्य असते
या भागात असे डोंगर असल्यामुळे पाणी जागा मिळेल तेथे शिरलेले दिसते
श्री नूतन हाफेश्वर
महादेवांच्या पिंडीवर मातीशिवाय वाढलेले हेच ते वडाचे झाड !
केवळ हवेवर जगणारे हे झाड आहे !
जुने मंदिर अतिशय अप्रतिम अवस्थेमध्ये आहे .
केवळ आत मध्ये साचलेला गाळ वगळता नक्षीचा एक दगड देखील हललेला नाही ! हलली आहे तर ती आपली श्रद्धा आणि आस्था !
मंदिराचा प्रत्येक घुमट सुस्थितीमध्ये आहे !
सरदार सरोवर धरणाचे पाणी कसे विस्तारले आहे ते या नकाशात दिसते आहे . इथे समोरच्या बाजूला महाराष्ट्र आणि या बाजूला गुजरातची सीमा आहे . हाफेश्वर नंतर लगेचच मध्य प्रदेश ची सीमा सुरू होते . लाल खूण दिसते आहे त्या ठिकाणी मी स्नान केले होते
अजून जवळून पाहिल्यावर ती जागा कशी आहे ते लक्षात येईल .
गुजरात पाणीपुरवठा आणि गटार व्यवस्था बोर्डाची टाकी आपण पाहिली . त्यांची मोठी इमारत इथे आहे
नर्मदा मातेच्या आणि निसर्गाच्या भव्यतेपुढे आपण अत्यंत कःपदार्थ आणि खुजे आहोत हेच खरे !नर्मदा मातेच्या या रूपाची मला भुरळ पडली . त्यामुळे मी परत मंदिरात जरी आलो तरी पुन्हा तिच्या दर्शनाची ओढ लागून राहिली . त्यामुळे संध्याकाळी नागा बाबा आणि मी असे दोघे पुन्हा एकदा नर्मदा मातीमध्ये स्नानासाठी आलो ! मी आधीच तिथे येऊन गेलेला असल्यामुळे मला जागेचा बरोबर अंदाज होता . नागा साधू मात्र सावधपणे उतरत होता . अनुभवाचा हाच फायदा असतो . नागा साधूंच्या काय काय परंपरा आहेत त्या मला याच्याकडून शिकायला मिळाल्या . अर्थात त्या फक्त नागा साधूंनीच करायच्य गोष्टी असतात .पुन्हा एकदा मनसोक्त स्नान करून मंदिरात परतलो . घंटांच्या दणदणामध्ये जोरदार आरती केली ! माझ्याजवळ मुलांना वाटण्यासाठी आणलेल्या गोळ्या संपल्या होत्या . आता पुन्हा एकदा आदिवासी क्षेत्र सुरू झाल्यामुळे सोबत गोळ्या ठेवा असे देवा सेविकऱ्याने सांगितले . मला प्रथमच जात असल्यामुळे काही अनुभव नव्हता . त्यामुळे मी गोळ्या नेल्या . आता माझ्या असे लक्षात आले आहे की मुलांच्या तब्येतीच्या दृष्टीने बदाम किंवा काजू वाटत गेलेले अतिउत्तम आहे . अर्थात ही मुले अनोळखी बिया खात नाहीत फेकून देतात हे देखील मी भाबरी मध्ये पाहिलेले आहे . परंतु अति चॉकलेट खाऊन मुलांचे दात कायमस्वरूपी खराब होतात हे मात्र खरे आहे . त्यापेक्षा चिक्की गुडदाणी रेवडी किंवा राजगिरावाडी असे काही नेले तर चालू शकते . फक्त फार मोठ्या प्रमाणात न्यावे लागते ! प्रत्येक गावामध्ये पाच-पन्नास मुले तुम्हाला दर्शन देतात ! आणि प्रसाद नेतात ! इथे मी थोड्या अनीच्छेनेच गोळ्या खरेदी केल्या . रात्री रड्या बाबा इथे पण हजर झाला ! त्यामुळे नागा साधूची आणि माझी पुन्हा एकदा भरपूर करमणूक झाली ! दोघे त्याला नकारात्मक मुद्द्यांवर भरपूर भडकवून त्याची मजा घेत राहिलो ! रात्री इथे कारमधून परिक्रमा करणारे एक दांपत्य आले . हरियाणा येथील भारतीय वायुसेनेतील निवृत्त अधिकारी असलेला हा मनुष्य होता . त्याच्याशी चांगल्या दोन तास गप्पा मारल्या . त्यांच्यासोबतच भोजन घेतले . मोठा अधिकारी आणि कारमधून आलेला असल्यामुळे त्याच्यासाठी सुंदर असे भोजन उडिया महाराजांनी बनवले होते ! त्याने मला देखील सोबत जेवायला बसण्याचा आग्रह केल्यामुळे महाराजांचा नाईलाज झाला ! मनुष्य कुठल्याही क्षेत्रात गेला तरी त्याचे वैयक्तिक गुण अवगुण त्याला बाधित करत असतात . कुठलाही मनुष्य निर्दोष असूच शकत नाही हे कायम डोक्यात ठेवावे . कुणाचा हा गुण चांगला तर कोणाचा तो गुण चांगला असतो . गणपतीची मूर्ती खरेदी करताना आपण किती बारकाईने पाहत असतो ! ज्याचा डोळा चांगला आहे त्याची सोंड वाकडी असते ! ज्याची सोंड सुबक आहे त्याचे कान कमी जास्त असतात ! थोडक्यात काही ना काही गुण अवगुण प्रत्येकामध्ये असतातच . त्यामुळे साधूंचे असे वागणे कुठे दिसले तरी त्याकडे दुर्लक्ष केलेले उत्तम असे माझे वैयक्तिक मत आहे . कारण सर्वगुणसंपन्न मनुष्य मिळणे कठीण आहे .
त्यातल्या त्यात उत्तम जे आहे ते पाहावे आणि पुढे चालू लागावे हेच सर्वोत्तम ! परिक्रमेचे अनुभव सांगताना अनेक लोकांनी अशा भेदभाव पूर्ण वर्तनाबद्दल आवर्जून लिहिलेले किंवा बोललेले दिसते . परंतु त्यामुळे आधीच अश्रद्ध होत चाललेल्या आपल्या समाजातील उरली सुरली श्रद्धा देखील पूर्णपणे नष्ट होण्याची शक्यता अधिक असते . त्यापेक्षा ज्याला त्याला स्वतः अनुभव घेऊ देणे हे उत्तम असे मला वाटते . परिक्रमेला जाण्यापूर्वीच त्यांच्या मनामध्ये विकल्प उत्पन्न करून ठेवू नये ! कदाचित ओडिया साधू माझ्याशी असा वागला तरी बाकी सर्वांशी चांगला वागलेला असू शकतो ! नर्मदा मातेन ठरवले असेल की माझी परीक्षा पाहायची तर ती कोणालाही कसेही वागण्याची बुद्धी देऊ शकते ! असो .
नेहमीप्रमाणे रात्रीच्या वेळी मंदिरामध्ये बसून शिवमहिम्नस्तोत्र म्हटले . अन्य काही शिवस्तुतीपर स्तोत्रे गायली . मंदिरातच बसून डायरी अर्थात रोजनिशी लिहून काढली . आणि मग नागा साधूशी गप्पा मारत झोपेला स्वाधीन झालो . उद्यापासून मी जो मार्ग निवडला होता तो अत्यंत कठीण असा होता . वाटेमध्ये कुठेही कोणीही सेवा देत नाही असे मला सांगण्यात आले होते . हा भाग लवकरात लवकर पार करून पुढे जाण्याची सूचना मला देण्यात आली होती . संपूर्ण आदिवासी क्षेत्र होते . झाडांची सावली नव्हतीच ! डोंगरांचे भयानक चढ उतार होते . मी इश्राम देवा शांती या सर्वांकडून मार्ग समजून घेतला .दिलेल्या अप्रतिम सेवेबद्दल आणि आदरातिथ्याबद्दल त्या तिघांचे मनोमन आभार मानले आणि पाठ टेकली . उद्यापासून चालवण्याचा मार्ग मला जितका कठीण वाटला होता त्याच्यापेक्षा कैक पटीने भयानक असणार आहे याची मला कल्पनाच नव्हती !
लेखांक एकशे अठ्ठावीस समाप्त (क्रमशः )
नर्मदे हर 🙏
उत्तर द्याहटवा