लेखांक ८७ : धनाजे येथील होळी आणि मित्रांसोबत शूलपाणी झाडीत नर्मदा स्नान
टाकरखेडा आश्रमातून पाय हलत नव्हता . परंतु नर्मदा माता बोलावीत होती त्यामुळे आश्रमाची रजा घेतली आणि सर्वजण निघालो . परंतु दारातून बाहेर पडताच गाडी पंक्चर झाली आणि पुन्हा एकदा मी आणि चन्ने मामा आत स्वामींच्या समाधीपाशी जाऊन बसलो ! अखेरीस मुहूर्त लागला आणि आम्ही निघालो . या भागाचा भूगोल इतका विचित्र आहे की रस्ता चुकला तर तुम्ही या राज्यातून त्या राज्यात जाता . आमच्यापैकी अनिल गाडी चालवत होता आणि त्याचा अंदाज चुकल्यामुळे आम्ही खेतीया या मध्य प्रदेश मधल्या गावात जाऊन परत आलो . आम्ही सर्व मित्र एकत्र बसलो आहोत आणि मी गाडी चालवत नाही असे आयुष्यामध्ये पहिल्यांदाच घडत होते . कारण मला गाडी चालवण्याचा प्रचंड नाद असून कोणाच्याही बरोबर प्रवासामध्ये असलो आणि कोणाचीही कुठलीही गाडी असली तरी चालक मात्र नि:संशयपणे मीच असतो . माझ्या अनेक मित्रांच्या गाड्यांचे एकूण धावणे जेवढे झाले आहेत त्यातील त्यांच्यापेक्षा अधिक रनिंग मी केलेले आहे . उदाहरणार्थ वाल्हेकर आणि चन्ने मामा ! शहाद्यावरून धडगाव कडे जाताना अर्थात शूलपाणीची झाडी गाठताना खूप मोठे मोठे डोंगर पार करत गाडी धावते . राजू टेलर यांचे घर लहान असल्यामुळे धनाजे येथील आश्रमामध्ये माझ्या सर्व मित्रांनी राहावे असे ठरले. इथे अच्युतानंदन स्वामी परिक्रमावासींची सेवा करण्यासाठी थांबले होते .स्वामीजी स्वतः सात वर्षाची जलहरी परिक्रमा करीत होते आणि त्या दरम्यानच इथे सेवेसाठी थांबलेले होते . सुभाष आप्पा पावरा नावाचा त्या गावचा सरपंच या संपूर्ण आश्रमाची व्यवस्था पाहतो . हा खासदार हीना गावित यांचा कार्यकर्ता आहे .स्वामींनी भरपेट भोजन प्रसाद बनवला व सर्वांना वाढला . माझ्या मित्रांसाठी आश्रम भोजन प्रसाद वगैरे सर्वच गोष्टी नवीन होत्या . आश्रमामध्ये अजूनही काही परिक्रमा वासी मुक्कामासाठी थांबलेले होते . आणि त्याच्यामध्ये अमर गिरी , राधेगिरी , प्रजापति पिता पुत्र यांचा देखील समावेश होता . हे सर्वजण मला ओळखत असल्यामुळे माझ्या मित्रांना आश्चर्य मिश्रित कौतुक वाटले . प्रत्यक्षामध्ये ही नर्मदा मातेची योजना होती ! माझ्या मित्रांना माझ्याबद्दल अभिमान वाटावा अशी परिस्थिती तिने मुद्दाम निर्माण केलेली होती ! भोजन प्रसाद झाल्यावर आम्ही सर्वजण मिळून आश्रमामध्ये बांधलेल्या दोन झोपड्यांमध्ये गप्पा मारत बसलो . आश्रमाची रचना अतिशय सुंदर रितीने केलेली होती .
अंगणामध्ये भरपूर झाडे असल्यामुळे सावली होती . ठीक ठिकाणी बसण्यासाठी बाकडी ठेवली होती . बांबूचे तट्टे वापरून सुंदर कुटी बनवली होती . माझ्या मित्रमंडळींनी इथे भरपूर फोटोग्राफी केली !
वरील चित्रामध्ये डाव्या हाताला पिठाच्या गिरण्या झाकून ठेवलेल्या दिसत आहेत .
या गिरण्यांचे वाटप खासदार हिनाताई गावित यांच्या हस्ते धडगाव किंवा आकरणी तालुक्यातील ५७ गावातील ५७ महिला बचत गटांना करण्यात आले होते . मध्यभागी गुलाबी वस्त्रामध्ये खासदार हिनाताई गावित . माजी जिल्हा परिषद सदस्य नीलिमा ताई सुभाष पावरा यांनी यासाठी पुढाकार घेतला होता . (संग्रहित छायाचित्र )
मी यापूर्वी बिजासन , सेमलेट आणि बिलगाव ची होळी पाहिली होती . आज ती होळी धनाजे गावात होती ! त्यामुळे माझ्या मित्रांना पुन्हा एकदा सर्व आदिवासी परंपरा दाखवण्याचे भाग्य मला लाभले ! मी ताजे ताजे ज्ञान घेतलेले असल्यामुळे त्यांना माहिती सांगू शकत होतो . आश्रमा शेजारीच असलेल्या मोकळ्या मैदानावर होळीचा कार्यक्रम होता . आम्ही सर्वजण होळीचा कार्यक्रम बघण्यासाठी होळीच्या माळावर गेलो . हा कार्यक्रम पाहण्यासाठी दूरवरून लोक चालत येतात .पाठीवरती पिशवी बांधून त्यात खाण्यापण्याचे सामान कपडे वगैरे सोबत आणलेले असते. एका भव्य दिव्य मैदानामध्ये फुटभर खोलीचा गोल खड्डा करून त्यात होळी रचण्यात आली होती . मधोमध झाडाच्या झाडाचा बुंधा लावून त्यावर अतिशय उंच असा बांबू लावला होता . होळीची उंची प्रचंड होती . आणि ती अशा रीतीने रचण्यात आली होती की प्रज्वलित करता क्षणी एका क्षणात सर्व बाजूने पेट घेईल ! तसेच होळी पेटवल्या पेटवल्या त्यात अशा काही वनस्पती हेतूपुरस्सर लावल्या होत्या की ज्यातून प्रचंड प्रमाणात ठिणग्या उडायच्या ! हे दृश्य अत्यंत नयनरम्य असे होते ! एका क्षणात त्या होळीच्या ज्वाळा ऐंशी नव्वद फूट आकाशामध्ये झेपावल्या आणि सुंदर अशा ठिणग्यांची बरसात सुरू झाली !
होळीतून अशा प्रकारे ठिणग्या उडतात आणि मग जमलेले आदिवासी बांधव होळीच्या बाजूने सुंदर असे नृत्य करतात
या ठिणग्या फार उंच पर्यंत जातात . आणि होळी अतिशय कमी काळात जळून संपूर्ण नष्ट होते .
होळीची धग इतकी भयानक असते की तिच्या जवळपास देखील कोणी जाऊ शकत नाही .
होळी लावणारे आदिवासी बांधव ती इतक्या सुंदर पद्धतीने लावतात की जरा देखील धूर होत नाही .
या भागातील होळी कशी असते याची काही प्रतिनिधीक चित्रे आपल्या माहितीकरता जोडली आहेत .या भागातील होळीचे वर्णन काय करावे !शब्द अपुरे आहेत !होळीचा सण साजरा करण्यासाठी गावातील परिसरातील झाडून सर्व माणसे आबालावृद्ध मैदानामध्ये जमलेले असतात . इथल्या प्रथेप्रमाणे सर्वांनी आकंठ मोहाची दारू पिलेली असते . ही दारू पिणाऱ्या लोकांनी सांगितले की इतर दारूपेक्षा या दारूची चव थोडीशी गोड असते . परंतु इतकी दारू पिलेली असूनही आणि झाडून सर्व स्त्री पुरुष एकत्र आलेले असूनही जरा देखील बिभत्स पणा न करता अखंड शांतपणे , शिस्तीने आणि एकाच तालात अक्षरशः ध्यानावस्थेमध्ये जाऊन सर्वजण झुलत ,नाचत असतात . त्यांच्या कमरेला बांधलेले भोपळे आणि घुंगरू यांचा आवाज सर्वत्र भरून उरलेला असतो . ढोलांचा धीर गंभीर आवाज वातावरणाला एक वेगळीच ऊर्जा प्रदान करत असतो . विशेषतः या आदिवासींचे पदलालित्य पाहण्यासारखे असते .एका तालात एका ठेक्यांमध्ये सर्वांचे पाय पडत असतात . स्त्री-पुरुष सर्वजण एकत्र एकमेकांच्या कमरेवर हात ठेवून नाचत असतात . परंतु कुठेही जरा देखील मर्यादा भंग होताना दिसत नाही . एक समाज म्हणून आपण भारतीय किती प्रगल्भ आहोत याचेच हे उत्तम उदाहरण आहे ! फिरणाऱ्या जुन्या जाणत्या आदिवासी लोकांकडे धनुष्यबाण ,फाल्या ,तलवार , काठी अशी शस्त्रे असल्यामुळे या जमावाला शिस्त लावण्यासाठी बाहेरच्या कुठल्या पोलीस फोर्स ची गरजच पडत नाही ! सर्व कार्यक्रम स्वयंशिस्तीने चालू असतो . सुभाष पावरा याने आमचे सर्वांचे अतिशय चांगले आदरातिथ्य केले . या समाजातील तुलनेने सधन असा तो मनुष्य आहे .त्याचा स्वतःचा पेट्रोल पंप देखील आहे . मैदाना शेजारील एका घरामध्ये पाहुण्यांची बसण्याची व्यवस्था केली होती . यावर्षी आम्हीच बाहेरचे होतो त्यामुळे आमचे सर्वांनी खूप चांगले आदरातिथ्य केले . मला होळीचा सण बघायचा आहे हे मी सांगितल्यावर स्वतः सुभाष पावरा मला घेऊन मैदानामध्ये आला . होळी पेटल्यावर काही क्षणातच तिच्या मधोमध रोवलेली ध्वज लावलेली बांबूची काठी खाली पडते . ती खाली पडू न देता वरच्या वरच झेलायची असते . आणि आम्ही चक्क ती झेलली ! ती खाली पडणे अपशकुनी मानले जाते . आदिवासी बांधवांचे गेर नामक नृत्य रात्रभर सुरू असते आणि होळी पहाटे पाच वाजता पेटते . आम्ही रात्रभर नृत्य पाहिले होते . आणि तासभर विश्रांती घेऊन पुन्हा एकदा मुख्य होळीचा कार्यक्रम पाहायला आलो होतो . ध्वज आणि बांबू झेलल्यावर मात्र अतिशय महत्त्वाचा विधी सुरू होतो . पाल किंवा पाल्या किंवा फाल्ल्या या शस्त्राने एकाच घावामध्ये हा बांबू छाटायचा असतो .समजा तुम्हाला असे वाटले की आपल्याला छाटायला जमणार नाही तर आपण आपली संधी सोडून द्यायची असते . गावचा कोतवाल एकेका व्यक्तीचे नाव पुकारतो आणि त्या व्यक्तीने पुढे जाऊन होळीला वंदन करून हातामध्ये फाल्या घेऊन एका घावामध्ये बांबू छाटायचा असतो . अर्धा मुर्दा छाटला गेलेला बांबू अपशकून मानला जातो . मला सर्वप्रथम त्यांनी बोलावले . त्यामुळे तुलनेने छोटा बांबू मला छाटायला मिळाला . नंतर मात्र बांबूचा आकार वाढत जातो तशी छाटायला लागणारी शक्ती आणि क्षमता अधिक लागते . माझ्या मित्रांना हे लोक बोलवत नव्हते कारण त्यांच्यामुळे अपशकुन होईल असे त्यांना वाटत होते . परंतु हे चारही मित्र जातिवंत ९६ कुळी मराठा असल्यामुळे त्यांना कुठल्याही जाडीचा बांबू सहज छाटता येणार याची मला खात्री होती . शेवटचा जाड बांबू जेव्हा आला तेव्हा दहा ते पंधरा लोकांनी न छाटता केवळ बांबूला नमस्कार करून फाल्या खाली ठेवला .परंतु माझ्या चारही मित्रांनी एक एक करून अतिशय सहज पणे तो प्रचंड जाडीचा बांबू एका घावात छाटला ! आदिवासी लोकांची चण लहान असते . त्यांच्यापुढे माझे सर्व मित्र चांगले धिप्पाड दिसत होते . हा विधी होईपर्यंत उजाडले होते . यानंतर कोंबडीचा बळी आणि नैवेद्याचा कार्यक्रम होता . तडफडणारी कोंबडी बघून मला वाईट वाटले . तमिळनाडूमध्ये वर्मक्कलै नावाचे जे शास्त्र मी शिकलो आहे त्याच्यामध्ये प्राण्यांना हिप्नोटाईज किंवा शांत करता येते . इथे त्याचा वापर करता येतो का ते पाहूया असा मी विचार केला . कोंबडीला प्रेमाने कुरवाळले आणि तिच्या पाठीवरील दोन विवक्षित बिंदू दाबल्याबरोबर कोंबडी मूर्च्छा अवस्थेत गेली ! माझा तो प्रकार पाहून सगळे आदिवासी माझ्या भोवती गोळा झाले ! आणि पुन्हा एकदा करून दाखवायला गळ घालू लागले . मी कोंबडीला भानावर आणण्याचा बिंदू दाबल्याबरोबर कोंबडी जणू काही झालेच नव्हते अशा रीतीने इकडे तिकडे पाहू लागली . पुन्हा एकदा मी तिला शांत केले . इथे कोंबडीचा बळी देण्याची एक विकृत पद्धत आहे . विझत चाललेल्या होळीमध्ये जिवंत कोंबडीला फेकले जाते . होळीची धग इतकी असते की क्षणात कोंबडी पेट घेते ! तडफडू लागते आणि बघता बघता तिचा कोळसा होतो . परंतु यावेळी पहिल्यांदाच कोंबडी होळीमध्ये पडल्यावर शांत पडून राहिली .हे मला आदिवासी लोकांनीच सांगितले . मी त्यांच्यातल्या एकाला ते बिंदू शिकवून ठेवले . आणि इथून पुढे दरवर्षी जागृत अवस्थेतील प्राण्याचा बळी न देता सुप्त अवस्थेतील प्राण्याला होलिकार्पण करावे असे सुचवले . इथले आदिवासी लोक प्रचंड परंपरा पाळणारे असतात आणि त्याच्यामध्ये जराही बदल झालेला त्यांना चालत नाही . परंतु हा बदल त्यांनी स्वीकारला हे मला आश्चर्यकारक वाटले . युट्युब वर तुम्हाला अशा रीतीने कोंबडीला हिप्नोटाइज करणाऱ्या लोकांचे व्हिडिओ सापडतील . हे एक सर्वमान्य ,सर्वसामान्य शास्त्र आहे आणि यात कुठलाही चमत्कार नाही . असो .
नैवेद्य झाल्यावर तर्पण विधी असतो . एका छोट्याशा बाटलीमध्ये दारू भरलेली असते . बाटली सजवलेली असते . तिच्या तोंडावर बोट ठेवून थेंब थेंब दारू जमिनीला पाजायची असते . जमिनीमध्ये छोटासा खड्डा करून त्यात दारू टाकायची असते . त्यानंतर आदिवासी पुजारी तुम्हाला हरभऱ्याचे दाणे देतो ते जमिनीला वहायचे असतात . आणि नमस्कार करून झाला की अजून एक मानकरी बसलेला असतो तो तुम्हाला एका छोट्या ग्लासात दारू प्यायला देतो ! मी परिक्रमावासी असल्यामुळे त्यांनी मला दारू प्यायला दिली नाही इतकेच ! माझ्या सह माझ्या सर्व मित्रांनी ही पूजा केली . या प्रसंगाचा व्हिडिओ देखील मित्रांपैकी कोणीतरी चित्रित केला आहे तो सोबत जोडतो आहे .
हा सर्व विधी पाहिल्यावर आता आम्ही निघणार इतक्यात नटून थटून आलेली छोटी मोठी मुले संपूर्ण मैदानात दिसू लागली ! पांढऱ्या रंगाचे गोल चट्टेपट्टे संपूर्ण अंगावर त्यांनी काढले होते . बांबूच्या टोप्या घालून त्या रंगीबेरंगी कागदांनी सजवल्या होत्या . कमरेला घुंगरे भोपळे होते . हातात दिमड्या होत्या . (दिमडी हे एक गोलाकार चामड्याचे वाद्य असते ) . घुंगुर काठ्या नाचवत होते ! मुलांच्या आगमनाने त्या मैदानाला एक नवीन चैतन्य प्राप्त झाले ! रात्रभर त्या परिसराला आलेला गंभीरपणा एका क्षणात नाहीसा झाला ! माझ्या मित्रांनी त्या मुलांसोबत भरपूर फोटो काढून घेतले ! मुलांना देखील कोणीतरी बाहेरचे आपल्याला पाहायला आलेले आहे हे पाहून चेव चढत होता ! आपणही या दृश्यांचा आनंद घ्यावा !
प्रत्येक चित्र झूम करून पाहिल्यावर तुम्हाला सजावटीतील एक एक पैलू लक्षात येतील
एक एक चेहरा झूम करून पाहिल्यावर आपल्याला लक्षात येईल की हे लोक रानावनात राहत असल्यामुळे किती भयानक दिसायचा प्रयत्न करतात ! हे सर्व अवतार मुळामध्ये हिंस्र प्राण्यांना घाबरवण्यासाठी केलेले आहेत . आता त्या पशूंपासूनचे भय फारसे शिल्लक राहिले नाही परंतु परंपरा शिल्लक आहे .
दोन काठ्या जमीनीत खोचून मध्ये देवता ठेवली आहे आणि तिला काचेच्या ग्लासात मोहाची दारू आणि अजून काही गोष्टींचा नैवेद्य दाखवला जात आहे .
समोर दिसणाऱ्या काळया आगी मध्येच कोंबडीचा बळी दिला होता
आता सर्वांना वेध लागले होते नर्मदा स्नानाचे ! सर्वांना घेऊन मी उदय नदीच्या नर्मदा संगमावर गेलो . इथे सरदार सरोवराचे पाणी उलटे आत शिरल्यामुळे प्रचंड पाण्याचा फुगवटा आहे . अतिशय खोल अशा या पाण्यामध्ये सर्वांनी बराच वेळ आनंदपूर्वक स्नान केले . त्यानिमित्ताने नर्मदे काठी चालण्याचा अनुभव सर्वांना घेता आला . इथे देखील चौघांनी यथेच्छ फोटोग्राफी केली ! मी त्रयस्थपणे या सर्व प्रकाराकडे पाहत होतो . जेव्हापासून माझे मित्र सोबत आले होते तेव्हापासून माझे नर्मदा मैय्याकडचे लक्ष जवळपास उडाले होते . इकडच्या तिकडच्या गप्पा , जुन्या आठवणी , हास्यविनोद , खेचाखेची हेच सर्व सुरू होते ! गंमत म्हणजे हे सर्व माझे अंतरंगी आणि आध्यात्मिक स्पर्श असलेले मित्र आहेत तरी देखील ही अवस्था ! म्हणूनच सर्वांना हात जोडून सांगतो मित्रांनो , की जोडीने परिक्रमा करत नसाल तर परिपूर्ण लाभ मिळण्यासाठी कृपया नर्मदा परिक्रमा एकट्यानेच करा ! सोबत कोणालाही घेऊ नका ! मैया सदैव आपल्या सोबत असतेच !
इथे एक केवट भेटला . तो बराच वेळ आमचे निरीक्षण करत होता . नंतर त्याला विचारले असता तो म्हणाला की मी मगरी गेल्या का ते पाहत होतो ! काल मी विशाल सोबत स्नान केले ती जागा इथून जवळच होती ! आणि तिथेच मगरींचा मुक्काम असतो असे मला त्या केवटाने सांगितले ! याचा अर्थ काल आम्ही दोघांनी मगरीं सोबत स्नान केले होते ! मी त्याला विचारले की मगर गेली कसे ओळखणार ? त्याने सांगितले की तुम्ही पाण्यामध्ये उतरले आहात . जर मगर असेल तर नक्की तुम्हाला खायला आली असती ! म्हणजे इथे मगरी आहेत हे सांगून आम्हाला सावध करण्याऐवजी मगरी आहेत का नाही ते पाहण्यासाठी आमचा जीव याने पणाला लावला होता ! हा प्रकार आठवून नंतर बराच वेळ सर्वजण हसत होतो !
या भागातील भव्य दिव्य नर्मदा पात्राचे दर्शन आपणही घ्या !
या भागातून चालत परत येताना आम्ही वाटेत बरेच फोटो काढले ते देखील आपल्या करता सोबत जोडत आहे .
आपण सर्वांनी मनावर घेतले तर हे करणे शक्य आहे .
या परिसरातले काही व्हिडिओ देखील पहा म्हणजे आपल्याला यथार्थ कल्पना येईल .
इथले स्नान वगैरे आटोपल्यावर आम्ही सर्वजण निघालो आणि धनाजे आश्रमातून बालभोग खाऊन स्वामींची रजा घेतली . निघताना सर्वांनी आश्रमाला भरघोस देणग्या दिल्या . मी येथूनच सर्वांचा निरोप घेतला आणि राजू टेलर यांच्याकडे आलो . माझी नर्मदा मैया आणि झोळी उचलली . राजू टेलर यांना दंडवत प्रणाम केला . आणि पुढील मार्गाकडे मार्गस्थ झालो ! इतका वेळ मित्रांच्या सहवासात घालवल्यावर पुन्हा एकदा एकट्याने चालताना खूप बरे वाटत होते ! गेले अडीच महिने एकट्यानेच चालत असल्यामुळे पुन्हा मूळ पदावर गाडी आली याचा आनंद झाला ! नर्मदा परिक्रमेचा मूलभूत नियम सर्वश्रेष्ठच आहे !
एक निरंजन , दो सुखी ! तीन मे खटपट , चार दुखी !
एकट्याने नर्मदा परिक्रमा करण्यात आला आनंद केवढा ?
हा पहा ! हा एवढा !!!
लेखांक सत्याऐंशी समाप्त ( क्रमशः )
नर्मदे हर🙏🙏🙏🙏🙏
उत्तर द्याहटवानावाला देखील एकही झाड शिल्लक नाही!! :(
उत्तर द्याहटवानर्मदे हर🙏🙏🙏🙏🙏
उत्तर द्याहटवा