लेखांक ८२ : सेमलेटची भंगुरई आणि खारिया भादल चे नक्करसिंग सोलंकी

घोंघसा आश्रमातून निघाल्यावर थोडीशी झाडी लागते . मैया ला उजव्या हाताला ठेवून आपण चालत राहायचे . मध्ये अनेक डोंगर येतात . यातील एका डोंगराच्या डाव्या उतारावरून चालत राहावे लागते . मध्ये काही खिंडी लागतात . त्या पार करत करत आपण चालत राहायचं . पायाखालची जमीन मुरमाड आहे . त्यामुळे प्रत्येक पाऊल जपून टाकावे लागते . पाय सटकला की दरीमध्ये पडणे निश्चित आहे . बरं इथे पडताना मध्ये धरण्यासाठी एखादे झाड सुद्धा नाही . 

इथे उजव्या हाताला मोरदेव झरना नावाचे एक गाव आहे . इथे पावसाळ्यामध्ये मोराच्या आकाराचा एक धबधबा पडतो असे ऐकले . नंतर मला भेटलेला एक परिक्रमा वासी या मार्गाने आला त्याने देखील या झऱ्याबद्दल सांगितले . गुगल नकाशावर याची काही चित्रं सापडली ती आपल्यासाठी देत आहे .

 मोरदेव झरना

डोंगराची सोंड धरून चालत राहिलो .

मी चालत एका खिंडीमध्ये पोहोचलो . इथे भिल्लांचे काही देव आहेत . लाकडाच्या कुऱ्हाडीने तासलेल्या मूर्ती असतात . इथे काही काळ कट्टयावर बसून विश्रांती घेतली .

हीच ती खिंड आणि हेच ते देव आणि हाच तो कट्टा .

( संग्रहित छायाचित्र )

मी इथे काही काळ बसलेला असतानाच मागून प्रजापती पिता पुत्र आणि राधे गिरी व अमर गिरी आले . त्यांना इथे बसून मी चटकन पुढे निघालो . डोंगराचा उतार तीव्र होता . आणि मी प्रत्येक पाऊल जपून टाकत होतो . इतक्यात माझ्या मागून दोन माताराम आल्या . दोघीही तरुण होत्या . दोघींच्या डोक्यावर जड पिशव्या चुंबळ करून ठेवलेला होत्या .दोघीही बहिणी असाव्यात . यातली मोठी बहिण जी होती तिला पाहून मी अवाकच झालो . तिच्या डोक्यावर दोन मोठ्या पिशव्या होत्या . उजव्या कडेवर तीन वर्षाची मुलगी होती . आणि डाव्या हातात एक तान्हे बाळ तिने पकडले होते जे तिच्या पदराआड अमृतपान करत होते . परंतु हे सर्व करताना ती अतिशय वेगाने चालत होती . आणि ते देखील तीव्र उताराच्या मुरमाड पायवाटेने जिथून पाय सटकला की सर्वांचा कपाळमोक्ष निश्चित आहे ! तिच्या पायात साध्या स्लीपर होत्या ! मागून येऊन या दोघी अतिशय वेगाने पुढे निघून गेल्या . तिचा तो आत्मविश्वास पाहून मी थक्क झालो ! जिथे प्रत्येक पाऊल टाकताना हजार वेळा विचार केला पाहिजे तिथे हे लोक बिंनधास्त पळत होते ! त्यांचे पाहून माझ्या देखील पायांना गती आली . त्या कुठे पावले टाकत आहेत त्याचा मी अभ्यास केला . आणि मग हळूहळू मला देखील वेगाने डोंगर उतरण्याची युक्ती सापडली . मी विनाकारण पडण्याला घाबरत होतो . एकदा पडण्याचे भय संपले की मनुष्य अचाट कृत्ये करू शकतो . जीवनाच्या सर्वच क्षेत्रात हे लागू होते ! अशा पद्धतीने परिक्रमेमध्ये भेटणारा प्रत्येक जीव तुम्हाला काही ना काही शिकवून जातो . तुमचे जीवन कालच्या पेक्षा अधिक समृद्ध करतो . तुम्हाला विचार करण्याची एक नवीन दिशा देतो .किंवा तुम्ही ज्या दिशेने चालले आहात ती दिशा योग्य की अयोग्य याचे मार्गदर्शन तरी करतोच करतो ! 

अजूनही काही लोक डोंगर उतरताना दिसले . अतिशय वेगाने धावत हे डोंगर उतरतात . या डोंगरांचा उतार सर्वसामान्य नाही . अतिशय निसरडे डोंगर आहेत .

हे सर्व लोक सेमलेट गावातील भंगुरै बघायला चालले होते . इथे असलेली शंभर एक गावे अशी आहेत की गावातील सर्वजण सर्वांना ओळखतात . प्रत्येक गावात कोण राहते आहे आणि त्याच्या घरात कोण कोण सदस्य आहेत हे जवळपास प्रत्येकाला माहिती असते . मुलींची लग्न देखील आसपासच्या गावातच लावलेली आहेत . त्यामुळे त्यांना देखील सर्वांची सर्व माहिती आहे . 

अखेर सेमलेट गावात पोहोचलो . सर्वत्र मोठाच मेळा भरला होता . कोणाचा कोणाला मेळ लागत नाही तो खरा मेळा ! छोटी मोठी दुकाने लागली होती . खाण्याचे पदार्थ , नाश्त्याच्या गाड्या , शीतपेये , दागिन्यांची दुकाने , वाणसामानाची दुकाने ,फळांची भाज्यांची दुकाने असे सर्व लागले होते . या गावापर्यंत डांबरी सडक येत होती त्यामुळे सर्वसामान इथे गाडीने आणण्यास सोपे होते . एक सारख्या कपड्यांच्या जोड्या परिधान करून आदिवासी मुले मुली जत्रा भर फिरत होते . इन्स्टंट फोटो काढण्याचा स्टॉलवर फार गर्दी होती .

नटून थटून भंगुरै बघायला आलेली एक आदिवासी तरुणी . बहुतांश तरुणांची लग्न या जत्रेतच जुळतात .तिच्या हातातील चांदीचे तोडे बघा ! जितके अधिक दागिने तितकी अधिक श्रीमंत घरातील मुलगी ! तितकी तिला मागणी अधिक ! 

आपल्या मुलाचे लग्न जुळण्यासाठी जत्रेत आलेल्या

 एका कुटुंबाने मला पकडले आणि माझ्यासोबत त्यांचा इन्स्टंट फोटो काढण्याची विनंती केली . लगेच स्टुडिओ वाल्याने तो फोटो काढून दिला . आणि त्याची एक छापील प्रत मला मोफत भेट दिली .  तो फोटो आपल्यासाठी खाली जोडत आहे . त्यावरून तुम्हाला मामा लोकांचा पारंपारिक वेश कळेल . 

एका आदिवासी कुटुंबासोबत प्रस्तुत लेखक सेमलेट गावातील यात्रेदरम्यान . पायात नवा कोरा बूट दिसतो आहे . आदिवासी लोकांची नजर किती भेदक असते पहा . आदिवासी स्त्रियांचे पारंपारिक अलंकार या काळात तुम्हाला पाहायला मिळतात . जे मुख्यत्वे करून चांदीमध्ये घडवलेले असतात . प्रत्येक तरुणाच्या गळ्यामध्ये शेला असतोच . बाहेर पडले की तो डोक्याला बांधला जातो . पुरुषांनी कमरेला लोकरीची शाल लुंगी सारखी गुंडाळलेली असते . परिक्रमावासींना मात्र जुने जाणते मामा लोक मान देतात .

या गावातील सरपंचाच्या घरी भोजन प्रसाद मिळतो असे मला कळले . खरे म्हणजे जत्रेमध्ये काय म्हणाल ते खाता आले असते . परंतु ते परिक्रमेच्या नियमात बसणारे नाही . इथे धनुष्यबाण विकणारा देखील एक मनुष्य मला सापडला . परंतु त्याने मला धनुष्याला हात देखील लावू दिला नाही . माहिती किंवा किंमत सांगणे तर फार लांबची गोष्ट . धनुष्यबाण फक्त आदिवासी लोकांना दिला जातो . त्याचे पावित्र्य हे लोक जपतात .

अगदी लहान असल्यापासून आपल्या मुलांना आदिवासी धनुर्विद्या शिकवतात . त्यांचे धनुष्यबाण लहान आकाराचे असतात . 

भाल्याने मासेमारी करणारा एक आदिवासी मुलगा . धनुष्यबाण , भाला , फाल्या नावाचा कोयत्या सारखा सुरा इत्यादी वापरण्याचे प्रशिक्षण लहानपणापासून यांना असते .  हे लोक अत्यंत निर्भय असतात . अशा जमातींना खरे म्हणजे लष्करी आणि निमलष्करी दलामध्ये किंवा पोलीस दलामध्ये आग्रहाने भरती करून घेतले पाहिजे . म्हणजे गुन्ह्यांचे प्रमाण नगण्य होईल . 

सेम्लेट हे एक वनग्राम आहे . याच्या अंतर्गत आठ गावे येतात . भादल ,कोटबांधणी , धंजारा ,तुवरखेर्डा , खेरवणी , जीवनी , सेम्लर , पाटी आणि कारी ही ती गावे होत .  उमराव सिंग सोळंकी या गावचे सरपंच होते .

 सेम्लेट गावचे सरपंच उमराव सिंह सोळंकी

(संपर्क : ९७५४४९०८४८ /97544 90848 )

कन्हैयालाल राठोड हे इथले ग्रामसचीव आहेत .

 सेम्लेट गावच्या सरपंचाच्या घरी मी गेलो आणि उतार उतरून खाली असलेल्या एका खोलीमध्ये सामान ठेवले . घरात पाहुण्या रावळयांची गडबड चालू होती . तशा गडबडीत देखील सरपंचाच्या मुलीने मला ताटभर  गरमागरम ताजे भोजन आणून दिले . थंडगार फ्रिजमधील पाणी देखील आणून दिले . या भोजनाने अक्षरशः तृप्त झालो .

सरपंच तेवढ्या गडबडीमध्ये देखील दोन मिनिटांसाठी मला येऊन भेटून निघून गेला . विश्रांतीसाठी पडलो असतो तर झोप लागली असती म्हणून मी लगेच पुढे निघण्याचा निर्णय घेतला . बाहेर बंदोबस्तासाठी काही पोलीस उभे होते . त्यांच्याशी चर्चा केल्यावर मला कळाले की इथे कुठल्याही प्रकारच्या पोलीस बंदोबस्ताची गरज लागत नाही . आदिवासींचे स्वतःचे कायदे आहेत आणि स्वतःचे नियम ते कठोरपणे पाळतात . पोलिसांपर्यंत प्रकरण जाऊ देणे म्हणजे अपयश मानले जाते . त्यामुळे पोलीसही फारसा हस्तक्षेप करत नाहीत केवळ ' ड्युटी ' लागली आहे म्हणून येऊन बजावून जातात . हा मुद्दा सर्वांनी लक्षात घेणे आवश्यक आहे . शहरांमध्ये अशी स्वयंशिस्त कुठेही आढळत नाही . पाश्चात्य राष्ट्रांमध्ये देखील पोलिसिंग अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते . कारण पोलीस काढून घेतले की तिथले गुन्ह्यांचे प्रमाण कैक पटीने वाढते . या उलट आपल्या इथे सामाजिक दबावापोटी लोक बरेचसे नियम मनापासून स्वेच्छा पूर्वक पाळतात .

या जत्रेमध्ये मला विशाल देखील भेटला होता . पुन्हा मी त्याला पुढे निघून जायचा सल्ला दिला आणि भोजन प्रसाद घेतल्यावर मी देखील निघालो . जंगलातील वाट लागली . एक आदिवासी माझ्यासोबत चालू लागला . चालता चालता त्याने मला परिक्रमेविषयी बरेच प्रश्न विचारले . आणि ऐन जंगलाच्या मधोमध आल्यावर मला सांगू लागला की तो ख्रिश्चन झालेला आहे . आणि ख्रिश्चन होणे कसे फायद्याचे आहे हे तो मला ऐकवू लागला . मध्ये एक कोरडा ओढा लागला . तिथे एका झाडाच्या सावलीमध्ये मी त्याला घेऊन बसलो . आणि सुमारे एक तास न थकता न कंटाळा त्याला चांगले उद्बोधक प्रवचन दिले . पुन्हा एकदा आंग्लास्त्र इथे कामाला आले ! तो खरोखरच विचारात पडला आणि मी पुढे निघालो . परंतु अशा दुर्गम ठिकाणी देखील ख्रिस्ती धर्मप्रचारक येऊन कशा पद्धतीने धर्म परिवर्तन करत आहेत ही पाहून मला आश्चर्य वाटले . विशेषतः शेकडो परिक्रमावासी येथून जात असून देखील इथल्या लोकांना धर्मविषयक फारसे ज्ञान कोणी देत नाही याचे मला राहून राहून नवल वाटले आणि वाईट देखील वाटले . उलट पक्षी आपल्या वागण्यातून आपल्या धर्माविषयी समोरच्या माणसाच्या मनामध्ये घृणा किंवा तिटकारा तर निर्माण होत नाही ना याची काळजी घेणे प्रत्येक परिक्रमावासीचे महत्त्वाचे काम आहे असे मला वाटते .

 सेम्लेट कडे उतरणारा डोंगर . 

  आता मी ज्या गावामध्ये पोहोचणार होतो ते अर्धे गाव मध्य प्रदेश मध्ये आहे आणि अर्धे महाराष्ट्रात आहे . मध्यप्रदेश मधील गावाला खारिया भादल किंवा खारा भादल असे म्हणतात . इथे नक्कर सिंग सोलंकी नावाचा एक मामा परिक्रमावास्यांची सेवा करतो . याच्या घरापाशी मी पोहोचलो . गावातील ज्या घरामध्ये दुकान आहे किंवा पिठाची गिरणी आहे ते घर सर्वात श्रीमंत मानले जाते . याच्याकडे दुकानही होते आणि पिठाची गिरणी देखील होती . घर अतिशय साधे होते परंतु त्यातील विटा नक्षीदार पद्धतीने बाहेर काढून त्रिमितीय नक्षी तयार करण्यात आली होती . घराला सुंदर असा रंग देखील देण्यात आला होता . आतून   शेणाने सारवलेल्या खोल्या भिंती ऐवजी गवताच्या तट्ट्यांनी शेकारल्या होत्या . कौलांमुळे उन्हाचा दाह कमी होत होता . अंगणामध्ये गाई म्हशी शेळ्या कोंबड्या होत्या . मी दारात उभा राहून नर्मदेहर असा आवाज दिला . नकरसिंग ची आई दारात आली एका झोपडीकडे हात करून तिथे आसन लावायला सांगितले . स्वतः नक्करसिंग आणि त्याचा भाऊ सेमलेटची होळी खेळायला गेले होते . खेळायला म्हणजे स्वतः भुत्या म्हणून तिथे नक्करमामा चा तो भाऊ नाचत असे . नक्कर सिंगची पत्नी पाणी देऊन गेली

 . मी उतरलो होतो त्याच खोलीमध्ये यांची आटा चक्की होती . जाता जाता तिने मला धान्याकडे लक्ष ठेवायला सांगितले . मला तेव्हा त्याचा अर्थ कळाला नाही परंतु काही वेळाने जेव्हा बाहेरच्या शेळ्या कशा चटकन आत मध्ये येऊन धान्य किंवा पीठ खाऊन जातात हे पाहिले तेव्हा राखण करण्याचे महत्त्व कळाले . यातली एक काळी पांढरी शेळी तर एवढी हुशार होती की कितीही अडवले तरी ती पीठ खाऊनच जायची !  शिवाय एक मारकुटी म्हैस देखील होती . तिच्याशी देखील मी खूप खेळलो . ती अत्यंत तापट होती . सुदैवाने या दोन्ही जीवांचे फोटो मला गुगल नकाशावर सापडले . 

नक्कर सिंहची तापट म्हैस आणि आगाऊ व चोरट्या शेळ्या ! 

याची आई म्हातारी होती परंतु खंबीर व करारी होती . सर्व घरावर तिचा वचक आहे असे मला जाणवले . घरातील सर्वजण भंगुरई बघण्यासाठी सेमलेटला गेलेले होते . सासु सुना दोघीच घरात होत्या . त्यामुळे दोघींचा वावर थोडासा मुक्त होता . मला देखील त्यांनी फारशी बंधने घातली नाहीत . उलट मला त्यांच्याशी गप्पा मारायला त्यांच्या अंगणात बोलवले . अंगणामध्ये एक बाज ठेवलेली होती . त्याच्यावर घरातील मुख्य पुरुष झोपायचा . एका बाजूला पिण्याच्या पाण्याचा रांजण जमिनीपासून वर बांधलेल्या लाकडी टेबलावर मातीत गाडून ठेवला होता . ही पद्धत इकडे सर्वत्र आढळते . या दोघींकडून मला आदिवासी प्रथा परंपरां बद्दल बरीच माहिती कळली . त्यांनी मला आधीच कल्पना देऊन ठेवली की येणारी सर्व माणसे प्रचंड दारू पिऊन आलेली असतील त्यामुळे मी त्यांच्याशी बोलू नये . किंवा मोजकेच बोलावे . माझा स्वभाव बोलका आहे हे म्हातारीच्या लक्षात आले ! एकंदरीत आदिवासी कुटुंबामध्ये स्त्रियांचा फार मोठा वाचक असतो असे मला जाणवले . म्हातारीची सुनेपुढे अक्षरशः दहशत होती . म्हातारीला चार शब्द वाकडे बोलले की इथल्याही सुनेला लगेच आनंद व्हायचा ! सुनेची चूक दाखविताच म्हातारी खुश व्हायची ! घरोघरी मातीच्या चुली ! इतक्यात डोंगर उतारावरून यात्रा संपवून येणारी माणसे दिसू लागली . सूर्य पश्चिमेला मावळत होता आणि हा डोंगर पूर्वेला होता त्यामुळे सूर्याच्या उजेडामध्ये उंच च उंच माणसे डोंगर उतरताना दिसू लागली ! ही माणसे चमचम चमकत होती ! नक्की काय प्रकार आहे कळत नव्हते . सर्वच जण थोडे जवळ आल्यावर लक्षात आले की त्यांनी आपल्या डोक्यावर मोठ्या मोठ्या टोपल्यांच्या साह्याने मोरपिसे बांधलेली होती . शिवाय त्याला लटकवलेले आरसे चमकी वगैरे चमकत होते . 

बहुतेक वाघाला मोठा प्राणी समोर उभा आहे असे वाटावे म्हणून हा वेष तयार झाला असावा असे वाटते कारण दुरून पाहताना खरोखरच सात-आठ फूट उंचीची माणसे येत आहे तसे वाटत होते  .बांबूच्या मोठ्या मोठ्या कामठ्या वापरून मजबूत अलंकार तयार केले होते . आणि ते उत्कृष्ट सजवले होते . या सर्वांच्या कमरेला विशिष्ट आकाराचे वाळवलेले भोपळे होते व त्याचा आवाज खूप दूरपर्यंत घुंगरासारखा ऐकू यायचा . शिवाय मोठी मोठी घुंगरे होती ती वेगळी . अंगावर पांढऱ्या रंगाचे पट्टे व गोल काढून गळ्यात उंबराच्या माळा घातल्या होत्या .हातात काठ्या ,भाले ,तलवारी , धनुष्यबाण , फाल्या अशी हत्यारे होती . काही पुरुष स्त्रीच्या वेषामध्ये देखील नटले होते . काहींनी अंगावर रंगीबेरंगी चिन्ध्या गुंडाळल्या होत्या . सोबत धीर गंभीर वाजणारे ढोल , ढोलकी व थाळी अशी वाद्ये होती . एकाच रंगाच्या घागरा चोळ्या व चांदीचे ठसठशीत दागिने घातलेल्या स्त्रिया होत्या . मुलांच्या गळ्यात साखळ्या होत्या . उतरणारे सर्व लोक आमच्यासमोरूनच जात होते . मी उठून सर्वांना सामोरा गेलो . आणि येणाऱ्या लोकांशी भरपूर चर्चा केली , गप्पा मारल्या . काही उत्साही तरुणांनी माझ्यासोबत फोटो काढले . मी त्यांच्यासोबत ढोल वाजवला . त्यांचे ताल आत्मसात करून घेतले . इथे प्रत्येक गोष्ट आदिवासी लोक आपल्या स्वतःच्या हाताने बनवितात . अगदी ढोला साठी लागणारे कातडे देखील स्वतः मिळविले व कमविले जाते . केवळ चारच छिद्रे व पाचवे तिरके छिद्र असलेली सुंदर व एक सू री वाजणारी बासरी देखील यांच्याकडे होती . ती देखील वाजवून पाहिली . तिच्यावर वाजणारी विवक्षित धून आणि ढोलाचा धीर गंभीर खर्जातला आवाज थेट ध्यानामध्ये घेऊन जाई ! इथे तरुणांनी माझ्यासोबत जे फोटो काढले ते माझ्या मित्राच्या क्रमांकावर त्यांनी पाठवून दिले . नर्मदा मातेची असीम कृपा कशी आहे पहा ! या आदिवासी लोकांना त्यांच्या मूळ स्वरूपामध्ये पाहण्याचे भाग्य मला लाभले ! नाहीतर आजकाल हे सर्व लोक आधुनिक पेहराव करतात ! परंतु आजही महत्त्वाच्या सणासमारंभाला आपला पारंपारिक वेष ते पुन्हा धारण करतात . या आदिवासी पेहरावाचा आनंद सर्वांनी घ्यावा !

 सेमलेटची यात्रा करून आलेले आदिवासी तरुण ! सोबत प्रस्तुत लेखक . आपादमस्तक त्यांचा पेहराव नीट अभ्यासा !

असा वेष घालून ज्या वेगाने ते डोंगर उतरले ते पाहता पूर्वी लुटमार होताना परिक्रमावासींची काय अवस्था होत असेल हे लक्षात आले !

हे लोक आपापल्या गावी गेल्यावर घरी न झोपता बाहेर अंगणातच एकत्रितपणे झोपतात . व दुसऱ्या दिवशी पूजा पाठ झाल्यावरच घरी परत जातात . यांनी केलेला पेहराव एक व्रत म्हणून ते पाळतात . व त्याची थट्टा केलेले त्यांना चालत नाही . याची कृपया नोंद घ्यावी . 

हे चारही फोटो एकाच वेळी काढलेले असले तरी वेगळे वेगळे आहेत . म्हणून सर्वच्या सर्व जसेच्या तसे दिलेले आहेत .  या मुलांनी मला त्यांचे नृत्य देखील करून दाखवले . एकंदरीत कुठेतरी मुक्काम करायचा तो त्यांनी नकरसिंहच्या अंगणातच ठोकला त्यामुळे मला यांच्याशी खूप वेळ संवाद साधता आला . मी ढोल वाजवला हे त्यांनी पाहिल्यामुळे माझ्याशी ते व्यवस्थित बोलले . वाद्य वादन यांच्याकडे खूप पवित्र मानले जाते . सहजासहजी कोणाला वाद्याला हात लावू दिला जात नाही .

अशा रितीने नटून थटून हे लोक जत्रेमध्ये जाऊन नक्की काय करतात असा प्रश्न तुम्हाला पडणे स्वाभाविक आहे . म्हणूनच सेम्लेटच्या जत्रेतील त्याच दिवशी व रात्री घेतलेले हे व्हिडिओ पहा .

सेमलेट येथील भंगुरई अथवा होळीच्या जत्रेमध्ये पारंपारिक नृत्य करताना डावरा आदिवासी बांधवांचा विडीओ

सेमलेट येथे रात्री उशिरापर्यंत सुरू असलेल्या या नृत्याचा माझ्या एक दिवस मागे असलेल्या परिक्रमा वासीने घेतलेला व्हिडिओ . 

या नृत्याचा ताल धुंद करणारा असतो . रात्रभर लोक अशा रीतीने फेर धरून नाचत राहतात . मैया च्या कृपेने हे सर्व पाहायला मिळाले . आपणही या दुर्मिळ दृश्याचा आनंद घ्यावा .अजून एक व्हिडिओ .

इतक्यात नकरसिंह आणि त्याचा भाऊ तिथे आले . भाऊ भुत्या झाला होता . मी माझा परिचय त्याला करून दिला आणि त्याच्या घरी आज मुक्कामी असल्याचे सांगितले . त्याला फार आनंद झाला . आणि त्याने सांगितले की सणाच्या नियमानुसार आज तो घरी झोपायला येऊ शकत नाही . आज हे सर्व तरुण जंगलामध्ये चिकन मटन शिजवून खातात आणि दारू पिऊन झोपी जातात . असे सांगेपर्यंत सर्वजण गोल करून मोहाची दारू प्यायला बसले सुद्धा ! उद्या होळी होईपर्यंत हे लोक आपले कपडे बदलणार नव्हते आणि आपल्या घरी देखील जाणार नव्हते . हे सर्व पावरी आदिवासी किंवा भिल्ल लोक आहेत .त्यांची भाषा पावरी . आडनाव लावताना सोळंकी पावरा अशी आडनावे लावतात .आणि जात लिहिताना डावरा किंवा दावरा अशी जात लिहितात . होळी हाच यांचा प्रमुख सण आहे .  हेच लोक पूर्वी लुटालूट करायचे . परंतु आता चित्र बदलले आहे . आता यांच्या मदतीशिवाय हा टप्पा पार करता येणे अशक्य आहे ! एक पिढी पूर्वीपर्यंत हे लोक केवळ लंगोटीवर फिरायचे . आणि स्त्रिया फक्त अर्धा घागरा घालायच्या .उपवस्त्र देखील नेसत नसत . आता हे लोक अंगभर कपडे घालतात . यूट्यूबर लोकांनी जगातल्या अनेक प्रांतातील पेहराव बदलून दाखवले आहेत त्याचे हे एक उदाहरण ! प्रत्येक गोष्ट कॅमेऱ्यामध्ये पकडण्याच्या त्यांच्या अट्टहासामुळे लोकांनी आपले नैसर्गिक राहणीमान बदलून टाकले आहे ! या लोकांची याहा मोगा नामक एक देवी आहे .जी गुजरातमध्ये वडफळी जवळ आहे .तिलाच हे मानतात . मध्यप्रदेश गुजरात आणि महाराष्ट्रातील नंदुरबार या भागामध्ये सर्वत्र हे लोक फक्त पावरी भाषाच बोलतात . यांच्या गाडीवर याहा मोगा किंवा जय आदिवासी असे लिहिलेले असते .हे लोक चिवट , तापट परंतु परिक्रमावासींसाठी मात्र उपकारक आहेत .नवीन मुले थोडीशी ब्रिगेडी झाल्यासारखी वाटतात . हे लोक लहान मुलांनाही खुशाल दारू पाजतात . दारू पिणे इथे सन्मानाचे आणि ऐश्वर्याचे प्रतीक मानले जाते . मोहाची दारू औषधी देखील असते . पोट साफ करण्याचे काम ही दारू करते . अर्थातच योग्य प्रमाणात घेतली तर . प्रस्तुत लेखक व्यक्तिगत जीवनात अपेयपान व सुरापानाचा कडक निषेध करतात याची कृपया नोंद घ्यावी . ही सर्व माहिती आपणा करता जशी आहे तशी देत आहे इतकेच .

इथली लहान मुले एक जात शूर , भित्री , बुजरी व नागडी उघडी असतात .एखादा परिक्रमावासी दिसल्याबरोबर जीवाच्या आकांताने एक दीड किलोमीटर दूरवरून डोंगरावरून पळत खाली येतात .यांना पडण्याचे , घसरण्याचे ,आपटण्याचे जणू भयच नसते . हलकीफुलकी मुले टणाटण उड्या मारत खाली येताना पाहून मला भीती वाटायची . एका गोळीसाठी हा सर्व आटापिटा ! या भागातील मुलांना पुण्या मुंबईकडच्या परिक्रमावासींनी बिघडवले आहे असे पालकांचे स्पष्ट मत आहे . सतत गोळ्या खाऊन इथल्या मुलांचे दात कधी नव्हे ते किडू लागले आहेत . त्यामुळे यांना शक्यतो चॉकलेट गोळ्या दिल्या नाही पाहिजेत . परंतु असे जरी असले तरी देखील तुम्हाला बघून ही एक दीड किलोमीटर पळत येणार हे निश्चित आहे . त्यामुळे त्यांना काहीतरी खाऊ द्यावाच लागतो . मी इतके सूत्र पाळले की प्रत्येक मुलाला चॉकलेट देताना प्लास्टिक पर्यावरणासाठी कसे घातक असते हे समजावून सांगितले आणि प्लास्टिक माझ्याकडे जमा करून घेतले आणि मगच गोळी खायला सांगितली . ठराविक अंतराने एखाद्या चुलीमध्ये मी ते प्लास्टिक नष्ट करायचो . 

आता हळूहळू या भागामध्ये प्रधानमंत्री ग्रामसडक योजनेतून रस्त्यांची कामे सुरू झाली आहेत . सोलरची वीज देखील घरोघरी आलेली आहे . साध्या विजेचे जोडदेखील प्रत्येक गावात पोहोचले आहेत . इथले लोक अतिशय निर्भय आहेत हे मात्र अगदी खरे . राहून राहून असे वाटते की ही लढाऊ जमात पोलीस लष्कर किंवा निमलष्करी दलामध्ये पाहिजे . तेच त्यांच्यासाठी योग्य स्थान आहे . असो .

हेच ते नकरसिंग सोलंकी . वनग्राम खारिया भादल .मागे त्याचे सजवलेले घर

 नकरसिंगच्या घरावर लावलेली पाटी . हे तिघेजण या भागातील तीन चार लोकांना सेवेसाठी मदत करतात असे दिसते . 

उजवीकडे बसलेला नकरसिंग सोलंकी . अन्य आदिवासी तरुणांच्या तुलनेने नकर मामा ची तब्येत मला चांगली धष्टपुष्ट वाटली . डोळ्यातील भेदकपणा मात्र प्रत्येकाच्या डोळ्यात दिसणारच . 

इथेच आसन लावले

याच भागातील अन्य एक घर . घरांची रचना कशी आहे लक्षात यावे म्हणून चित्र जोडले .

श्रीमंत आदिवासींची घरे आतून अशी असतात .

नकरसिंगचे आंगण .होळी साजरी करून परत आलेली सर्व मंडळी इथेच झोपली .

डावीकडून नकरसिंगची खंबीर आई , डोक्याला केशरी पागोटे बांधलेला नकरसिंह ,उजवीकडून दुसरा त्याचा भाऊ आणि भावजय . मधोमध उभे मराठी पद्धतीचे पागोटे घातलेले बहुतेक त्याचे वडील किंवा वडील बंधू आहेत . (संग्रहित छायाचित्र )

घराच्या आतून अशी चित्रे काढली जातात

 सुदैवाने मी गेलो तेव्हा इथे एकटाच होतो . 

नक्करसिंग सोलंकी यांना आपण जि पे वर अन्नदानासाठी मदत पाठवू शकता . त्यांचा जी पे क्रमांक खालील प्रमाणे आहे . 96694 99092 . फक्त या गावांमध्ये रेंज नसल्यामुळे ते रेंजमध्ये आल्यावर आपल्याला रिप्लाय करतील एवढे लक्षात ठेवावे .

माझ्या आधी विशाल जवंजाळ इथे दुपारचे जेवण घेऊन गेला असे मला म्हातारीने सांगितले . परंतु मुक्कामाला मी एकटाच होतो . ती रात्र अतिशय संस्मरणीय अशी गेली . हा माझा ७३ वा मुक्काम होता . संध्याकाळपर्यंत घरातील सर्वजण परतले . खूपच मोठे कुटुंब होते . भरपूर लहान मुले होती . कोण कोणाचे कोण आहे हे कळणार नाही इतकी माणसे होती . नकरसिंगचा जो भाऊ भुत्या बनला होता त्याच्या हातामध्ये एक वडिलोपार्जित अप्रतिम अशी तलवार होती . माझ्या काही शस्त्रविद्या पारंगत मित्रांमुळे या शस्त्रांचे थोडेफार  ज्ञान मला झालेले आहे. त्यानुसार ही एक अप्रतिम तलवार होती . हिचा धातू देखील अप्रतिम होता आणि बऱ्यापैकी वापर देखील झालेला होता . ही तलवार घेऊन तो झोपण्यासाठी खाली गावामध्ये निघून गेला . एक तरुण भाऊ जो काहीच बनला नव्हता तो मात्र घरी थांबला . प्रचंड दारूच्या नशे मध्ये असलेला हा घराच्या आत मध्ये ठेवलेला ढोल काढून वाजवू लागला . आपण गणपती मध्ये जो गजाढोल बघतो त्यापेक्षा थोडासा आकाराने मोठा आणि लाकडाच्या खोडापासून बनवलेला अतिशय जड परंतु अतिशय अप्रतिम असा हा ढोल असतो . तो ठेवण्यासाठी लाकडाचे एक मेज बनवलेले असते.  आदिवासींच्या नियमानुसार कोणीही अचानक येऊन वाद्य वाजवू शकत नाही . त्यातले ज्ञान आहे अशीच व्यक्ती हात लावू शकते . हा डोळे मिटून धीर गंभीर ढोल वाजू लागला . मी एक ढोलक उचलून त्याला हळूहळू साथ देऊ लागलो . माझा ताल पक्का आहे आणि तो जो ताल वाजवतो आहे तो मला कळलेला आहेत हे लक्षात आल्यावर आमची चांगली जोडी जमली . आम्ही दोघांनी हे वादन चालू केले आणि उत्स्फूर्तपणे घरातील लहान मोठ्या मुली मुले आणि सर्वच जणांनी हातात हात घालून आमच्या भोवती फेर धरला . आणि आदिवासी नृत्य करायला सुरुवात केली . हे सर्व अतिशय धीर गंभीर शांत आणि स्वाभाविकपणे उत्स्फूर्तपणे घडलेले होते . यात कुठलाही दिखावा भपका अजिबात नव्हता ! मैयाची निर्मळ भावंडे ! मामालोक ! तास दोन तास वादन झाले . त्यानंतर मला नकर सिंग च्या बायकोने भाकरी आमटी आणून दिली . भोजनप्रसाद झाल्यावर मी पुन्हा ढोलावर गेलो . रात्री बारा वाजेपर्यंत मी अखंड ढोल वाजवत होतो . मंडला दिंडोरी भागातील आदिवासी लोकांचे जे ताल आहेत त्याच्यात आणि इथल्या तालामध्ये खूप साधर्म्य होते . लय देखील एकसारखी  ठाय होती . जोवर जागे आहेत तोवर घरातील सर्व नृत्य करत राहिले . हा त्या वाद्याचा मान असतो . ते वाद्य वाजत आहे आणि तुम्ही लोळत पडले आहात असे कोणी करत नाही . नकरसिंगच्या बहिणी उत्तम शिवणकाम करत . आता देखील अख्या गावाचे कॉस्च्युम्स त्यांनीच शिवलेले होते . त्यांचे एका बाजूला शिवणकाम सुरू होते . घरामध्ये खोल्या फारशा नसतात . आम्ही ढोल वाजवत होतो ती एक पातळी . फुटभर उंचीच्या पायरीच्या पातळीत सारे घर . त्याला मध्ये एक लांबच लांब आडवी भिंत . आत स्वयंपाक घर . बाकी झोपायला सर्वजण अंगणामध्ये येत . 

त्या ढोलाचा धीर गंभीर आवाज इतका जबरदस्त होता की त्याने मी अक्षरशः ध्यानावस्थेमध्ये गेलेलो होतो . एकच एक ठेका एकच एक ताल तुम्ही सलग दोन-तीन तास अतिशय ठाय लयी मध्ये अखंड वाजवत राहिलात तर तुम्हाला उन्मनी अवस्था निश्चितपणे प्राप्त होते . तसेच आमचे झाले होते . अखेरीस तो भाऊ वाजवता वाजवता ढोलावरच झोपला . मग मात्र मी भानावर आलो आणि वादन थांबवले . आणि ताबडतोब झोपायला निघून गेलो . एक परिक्रमावासी वाद्यवादन करत आहे त्याचा सन्मान म्हणून मला कोणीही थांबवण्याची सूचना वगैरे केली नाही ,उलट मला साथ दिली ,त्याचे मला फार कौतुक वाटते . अतिथी देवो भव या वचनाचे याहून सुंदर पालन ते काय असू शकते ! 

त्या ढोलाच्या तालाने माझ्या मनाला एक संथपणा आणला होता . पडल्या पडल्या माझ्या कानामध्ये तो ताल वाजत राहिला . हा ताल ओळखीचा वाटत होता . डोळे मिटल्या-मिटल्या माझ्या डोळ्यासमोरून काही दृश्य झरझर सरकू लागली . परिक्रमेतून उलटा चालत मी जबलपूर ला पोहोचलो . तिथून उलटी दृश्य पहात पहात हळूहळू लहान झालो . बालपणीचा माझा अवतार पाहता पाहता तान्हे लेकरू झाला . आणि त्यानंतर माझ्या जन्माचा प्रसंग आठवला .एका क्षणामध्ये मी एका द्रवामध्ये तरंगतो आहे असे दिसू लागले . आणि माझ्या लक्षात आले की मी माझ्या आईच्या गर्भामध्ये आहे . आणि आता पुन्हा एकदा तोच ताल मला ऐकू येऊ लागला ! हा ताल होता माझ्या आईच्या हृदयाची धडधड ! तो ताल आणि हा ताल यात खूप साम्य होते ! नव्हे नव्हे हाच तो ताल ! नर्मदा मातेच्या उदरामध्ये अतिशय खुशाल पणे पडलेल्या एका लेकराच्या कानावर पडणारा नर्मदा मातेचा हृदय नाद होता तो ताल !  परिक्रमा म्हणजे जणू गर्भवासच ! गर्भाला जसे अन्न पाणी सर्वकाही आईकडून मिळते तसेच परिक्रमा वाशीला सर्व काही नर्मदा माई देते . गर्भारमाता जिथून जशी जाईल तिथून तिथून गर्भाला जावेच लागते परंतु मातेची सोबत असल्यामुळे आणि तिच्याशी नाळ जुळलेली असल्यामुळे त्याच्या जीवाला कुठलाही धोका होत नाही . तसेच परिक्रमेमध्ये परिक्रमावासीचे होते  . नर्मदा माता जिथून कुठून जाईल तिथून फक्त आपण जात राहायचे . बाकी सर्व चिंता तिला असते . आपण फक्त साक्षी भावाने पहात राहायचे . या परिक्रमे नंतर प्रत्येक माणसाचा आवर्जून पुनर्जन्म होतो ! पूर्वजन्मीचे संस्कार , वासना , ईषणा , अहंकार , विचार सारे सारे नष्ट होऊन जाते . उरते ते फक्त एक तान्हे बालक .

आणि आता या बाळाला माहिती असते की काहीही हवे असेल तर फक्त आईला हाक मारायची !

 नर्मदेssssss हर !

अनुक्रमणिका 

मागील लेखांक 

पुढील लेखांक 

वरील लेख दृक्श्राव्य स्वरूपात ऐकण्यासाठी येथे क्लिक करा

लेखांक ब्याऐंशी समाप्त ( क्रमशः )