लेखांक ५ : ग्वारीघाट जबलपुर मध्यप्रदेश

ग्वारी घाटा विषयी दोन शब्द लिहिल्याशिवाय आपण पुढे जाऊच शकत नाही ! नर्मदा मैया च्या काठावर जितके म्हणून घाट दुतर्फा आहेत त्यातील सर्वात मोठा , सर्वात लांब व सर्वात व्यग्र घाट म्हणजे जबलपूर येथील ग्वारी घाट होय . इथे नर्मदा नदीचे भव्य दिव्य स्वरूपामध्ये दर्शन होते . जयपुर येथील लाल दगडातून बांधलेला औरस चौरस पसरलेला हा घाट अतिशय सुंदर आणि स्वच्छ आहे . जबलपूर महानगरपालिका या घाटाची विशेष काळजी घेते . पार्वती मातेने अर्थात गौरीने इथे तपश्चर्या केली म्हणून खरे तर या घाटाचे नाव गौरी घाट असे आहे परंतु स्थानिक लोकांनी त्याचा अपभ्रंश करून ग्वारी अथवा गुवारी घाट असे नाव रूढ केले आहे . इथल्या लोकांनी सरकारला निवेदन देऊन या घाटाचे नाव पुन्हा एकदा गौरी घाट करावे असे सुचविलेले आहे .

घाटाची लांबी इतकी आहे की चालून चालून मनुष्य कंटाळतो परंतु घाट संपत नाही . आणि इतका लांब घाट असून देखील प्रत्येक फुटावर कोणी ना कोणी नर्मदा नदीमध्ये स्नान करताना तुमच्या दृष्टीपथास पडते . या घाटावर नेहमीच गर्दी राहते . घाटावर अनेक छोटी मोठी मंदिरे आहेत .

 ग्वारी घाटावरून समोर दिसणारा गुरुद्वारा आणि मधले बेट

 नर्मदा नदीच्या मधोमध एक बेट असून तिथे देखील मंदिर आहे . समोरच्या काठावर एक मोठा गुरुद्वारा आहे . पांढरा शुभ्र गुरुद्वारा आपले लक्ष वेधून घेतो .शेजारीच एका पंडिताची गोशाळा असून तिथे अतिशय भव्य अशी "नमामि देवी नर्मदे । " अशी अक्षरे रात्रंदिवस विजेच्या लखलखाटामध्ये झळकत असतात आणि ती खूप सुंदर दिसतात .

घाटावर तर्पण , श्राद्ध कर्म व अन्य नैमित्तिक कर्मे करणाऱ्या ब्राह्मणांची लगबग सदैव सुरू असते . पंडित या शब्दाचा अपभ्रंश पंड्या .इथे पुजाऱ्यांना पंड्या म्हणायची पद्धत आहे . लोटी वाला पंडा ,पाच नारियल वाले पंडे , तलवार वाले पंडे ,छाता वाले पंडे ,त्रिशूल वाले पंडा , हाथी वाले पंडे अशी आपल्या कुळाची ओळख ते मिरवत असतात . अशी १४ विविध घराणी इथे आहेत व आपापला ट्रेडमार्क दिमाखात मिरवीत आहेत .पूजेसाठी येणारा बहुसंख्य समाज हा अशिक्षित असल्यामुळे व अनेक वर्षांनी येत असल्यामुळे आपला पंडित कुठला होता त्याचे नाव कदाचित ते विसरले तरी चिन्ह मात्र लक्षात ठेवतात की तलवार वाला हमारा पंडा है! त्यामुळे गादीवर आजोबा बसोत , वडील बसोत किंवा मुलगा बसो , माणूस योग्य त्या घराण्याकडे येतो . या पंडितांचा इतिहास मोठा रंजक आहे १८५७ च्या स्वातंत्र्यसमरात सक्रिय सहभाग घेतला म्हणून इंग्रज जागोजागी ब्राह्मण समाजाच्या मागे हात धुवून लागले होते त्या काळामध्ये काशी परिसरातील ब्राह्मण नर्मदे काठी असलेल्या गोंडवन या जंगल परिसरामध्ये लपण्याकरता म्हणून येऊन राहिले .तेच पुढे इथे स्थिरावले .त्यांनी केलेली मोठी कामगिरी म्हणजे ते इथे आले तेव्हापासून आसपासच्या गावानुसार ,जिल्ह्या नुसार , गल्लीनुसार ,जातीनुसार अशी त्यांनी रीतसर वर्गवारी करून लोकांच्या वंशावळीची लेखी नोंद ठेवलेली आहे .

या सर्वांच्या ठरलेल्या पिढीजात जागा असून तिथे एक लाकडी / लोखंडी खाटा टाकून नर्मदा मातेची मूर्ती ठेवून ते बसलेले असतात . लोक आपल्या ठरलेल्या वंशपरंपरागत पंड्याकडेच पूजेसाठी जातात .एकदा त्यांच्याकडे आलेला मनुष्य कुठल्याही गावचा असू दे त्याला हे ब्राह्मण कधीच विसरत नाहीत ,अशी अद्भुत सिद्धी त्यांच्याकडे आहे. आपल्याकडे येणाऱ्या यजमानांची सर्व लिखापढी मोठमोठ्या पेटाऱ्यांमध्ये ठेवलेल्या चोपड्यांमध्ये व्यवस्थित ठेवलेली असते .परंतु एखादा नवीन मनुष्य आला तर मात्र त्याला आपल्याकडे खेचण्यासाठी या पंड्यांची मजेशीर स्पर्धा चालू असते ! 

पंडे ,न्हावी , साधू , संधीसाधू ,मुलेबाळे ,तरुण-तरुणी , प्रेमीयुगूले , नवविवाहित ,जराजर्जर , भिकारी ,पर्यटक ,विदेशी पर्यटक , हौसे , नवसे ,गवशे , चोर ,परिक्रमावासी , नावाडी , मच्छीमार , धुणे धुणाऱ्या बायका , पोलीस , पोहणारी लहान मुले , रिकाम टेकडे , दारुडे , गांजाडे , नशेडी , भाविक भक्त अशा सर्वांनी हा घाट सदैव गजबजलेला असतो .सर्वांशी नर्मदा मैया चा व्यवहार एकसारखाच असतो ! कोणी कशाही दृष्टीने तिच्याकडे पाहू दे ती मात्र सर्वांकडे कृपादृष्टीनेच पाहते ! 

मासे , कासव , कुत्री , गाई , म्हशी ,शेळ्या ,मेंढ्या आणि सायबेरियावरून स्थलांतर करून येणारे सायबेरियन सीगल पक्षी या सर्वांना इथे भरपूर अन्न उपलब्ध आहे !

सायबेरियन सीगल पक्षाला खाऊ घालताना ग्वारी घाटावरील लोक

पांढऱ्या शुभ्र रंगाचे सायबेरियन सीगल पक्षी हजारोंच्या संख्येने इथे पाहायला मिळतात . विशेषतः नर्मदेच्या विशिष्ट रंगाच्या पाण्यामध्ये त्यांचे पांढरे शुभ्र पोहणारे थवे अतिशय मनोहारी दिसतात . 

लोक या पक्षांना शेव व अन्य पदार्थ खायला घालतात . असा खायला घालणारा कोणी दिसला की हे पक्षी सर्व भीती ,लाज ,लज्जा सोडून त्या माणसावर अक्षरशः तुटून पडतात ! हे पक्षी दुरून लहान दिसत असते तरी जवळ आल्यावर लक्षात येते की आकाराने खूप मोठे आहेत . यांचा कलकलाट सतत या घाटावर ऐकू येत असतो . 

काश्मीरच्या दल सरोवरातील शिकारा नौकांची आठवण यावी अशा पद्धतीने सजविलेल्या शेकडो नावा हे ग्वारी घाटाचे अजून एक वैशिष्ट्य आहे ! अशा रंगीबेरंगी नावांनी हा किनारा कायम गजबजलेला असतो . या नावे मध्ये बसून लोक मधल्या बेटावर जातात किंवा समोरच्या गुरुद्वारापर्यंत जाऊन येतात . काही लोक केवळ पक्षांना आणि माशांना खायला घालण्यासाठी नावेचा वापर करतात . 

 ग्वारी घाटावरील रंगीबेरंगी नौका

या घाटाचे दिवसाच्या प्रत्येक वेळी एक वेगळेच सौंदर्य आहे. पहाटे सूर्योदयाच्या वेळी हा घाट एखाद्या शांत तपस्व्या प्रमाणे भासतो . नर्मदेच्या पाण्यावरून हलके वाहणारे धुके ,पक्षांचा किलबिल किलबिल आवाज ,मंदिरात वाजणाऱ्या घंटा आणि शंख यांचे आवाज ,ढगांशी स्पर्धा करत उगवण्याचा प्रयत्न करणारा सूर्यदेव ,पाण्यातून गाणे म्हणत निघालेला एखादा केवट अर्थात नावाडी , आणि कानांना हळुवारपणे ऐकू येणारा नर्मदेचा खळखळ आवाज ! असे वाटते परिक्रमा करूच नाही ! हेच दृश्य पाहत आयुष्यभर तिथे बसून राहावे !

अशा रम्य सकाळी नर्मदा मातेमध्ये जाऊन स्नान करणे हा एक अलौकिक अनुभव असतो . दिवसभर प्रदूषित झालेले पाणी आता वाहून गेलेले असते आणि अतिशय ताजे स्वच्छ निर्मळ जल घेऊन ती आपली वाट पाहत असते ! शरीराचा , मनाचा , चित्ताचा ,बुद्धीचा मळ अंतर्बाह्य धुवून टाकणारी ही जणू कामधेनुच होय !

ग्वारीवारी घाटावरील सूर्यास्ताची वेगळीच मजा आहे ! दिवसभर आग ओतून अंगाची लाही लाही करणारा सूर्यनारायण संध्याकाळी मात्र अचानक शांत होऊ लागतो ! गोशाळे जवळील नमामि देवी नर्मदे या अक्षरांच्या मागे हळूहळू लपणारा भास्कर आकाशामध्ये जबरदस्त भगव्या रंगाची उधळण करतो। . आणि जणू सांगत असतो की दिवसभर तुम्ही कुठल्याही रंगात रंगा ! तुमचा आरंभ आणि शेवट केवळ भगव्याचा रंगात होणार आहे !

जस जशा संध्या छाया गडद होऊ लागतात तसं तसे स्नान करणारे लोक , इकडे तिकडे विहार करणाऱ्या नौका हे सर्व हळूहळू आपापल्या मूळ स्थानी परततात .आणि मग तीच अवखळ चंचळ नर्मदा मैया थोडीशी धीर गंभीर वाटू लागते !

रात्र होता क्षणीच हाच ग्वारी घाट जणु क्षणात आपले अंग झटकतो आणि सर्व रंग इथे परततात !आपल्या मानवी डोळ्यांना दिसू शकणाऱ्या सर्व रंगांची उधळण येथे मुक्तहस्ताने होत असते !

रात्रीच्या वेळी ग्वारीघाटाहून दिसणारे रम्य दृश्य

वाराणसी येथे ज्याप्रमाणे गंगामैया ची आरती केली जाते अगदी त्याच धरतीवर ग्वारी घाटावर देखील नर्मदा मातेची भव्य दिव्य आरती केली जाते ! हा सोहळा डोळ्यांचे पारणे फेडणारा असतो ! अतिशय शिस्तबद्ध पद्धतीने जबलपूर गावातील पंडित घराण्यातील ठरलेले मानाचे लोक ही आरती करतात . 

त्यांच्या वेशभूषेमध्ये , केशभूषेमध्ये , हालचालींमध्ये ,नजाकतीमध्ये आणि सर्व उपचारांमध्ये कमालीची समानता असते व हे पाहून डोळ्यांना खूप आनंद वाटतो ! ही आरती पाहण्यासाठी अक्षरशः हजारो लोक रोज उपस्थित असतात . 

तसेच कुणी विशेष पाहुणे आले असतील तर त्यांच्या हस्ते देखील एक छोटी आरती केली जाते . शक्यतो हे पाहुणे त्या दिवशीच्या आरतीचा सर्व खर्च उचलतात व सर्व प्रसाद , तीर्थ , खीर ,दूध जे काही वाटले जाईल त्याचा भार स्वतःच्या माथ्यावर घेतात . परंतु हा भार मानला जात नाही तर तेवढे पुण्य आपल्या खात्यावर जमा झाले असा त्यांचा भाव असतो ! 

      पाहुण्यांच्या हस्ते नर्मदा मातेची विशेष आरती

विशेषतः एखादा परिक्रमावासी आला तर त्याला अतिशय आदराने आरती मध्ये सम्मिलित करून घेतले जाते व व्हीआयपींच्या देखील पुढे बसायला जागा दिली जाते ! परिक्रमावासींचा संपूर्ण नर्मदा खंडामध्ये अतिशय मान राखला जातो ! साक्षात देवाच्या खालोखाल तुम्हाला मान दिला जातो असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही ! त्यामुळे परिक्रमावासी ची जबाबदारी कित्येक पटीने वाढते ! असो .

हाच लेख ऑडिओ स्वरूपात ऐकण्यासाठी या लिंक वर क्लिक करा

लेखांक पाच समाप्त (क्रमशः)
मागील लेखांक

पुढील लेखांक

अनुक्रमणिका